مشهد یکی از آلوده‌ترین کلان‌شهرهای ایران است و طبق رتبه‌بندی دیده‌بان سوئیسی کیفیت هوا در جهان در سال ۲۰۱۸، رتبه دوم شهرهای آلوده کشور مربوط به مشهد است. براساس این رتبه‌بندی اندیمشک، مشهد، اصفهان و تهران به ترتیب آلوده‌ترین شهرهای ایران معرفی شده‌اند.
وسایل حمل‌ونقل، وجود صنایع مختلف در اطراف و داخل شهرها، استفاده بعضی از نیروگاه‌ها از سوخت‌های غیر استاندارد و ... از مهمترین منابع آلوده‌کننده مشترک در بسیاری از کلان‌شهرها هستند اما وضعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص مشهد، این شهر را مستعد تشدید آلودگی هوا کرده است؛ به طوری که بنا بر گفته معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، به دلیل شرایط اقلیمی خاص مشهد حدود ۳۰۰ روز در سال پدیده وارونگی دما در این شهر رخ می‌دهد.
از جمله راهکارهایی که تاکنون برای کاهش آلودگی هوای مشهد انجام شده می‌توان به اجرای طرح LEZ، با تاخیر آغاز شدن ادارات و مدارس، نوسازی ناوگان اتوبوسرانی و.... اشاره کرد. یکی از راهکارهایی که اخیرا بحث آن دوباره ازسر گرفته شده و قرار است در کارگروه کاهش آلودگی هوای مشهد بررسی شود، موضوع تعطیلی پنجشنبه‌ها است. به این بهانه یا در این راستا در مورد علت‌ها و راهکارهای کاهش آلودگی هوای مشهد با یک استاد دانشگاه فردوسی و معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت‌وگو کرده‌ایم.
شرایط اقلیمی خاص، نقش بسزایی در میزان آلودگی هوا دارد
سید حسین ثنائی‌نژاد، عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با ایسنا درمورد مهمترین دلایل آلودگی هوا عنوان کرد: مسئله آلودگی هوا بیشتر در شهرهای بزرگ مطرح است زیرا در این شهرها، منابع آلوده‌کننده متمرکز شده و تعداد این منابع آلوده‌کننده هم زیاد است اما در بعضی از کلان‌شهرها علاوه‌بر منابع متعدد آلوده‌کننده هوا، شرایط اقلیمی و توپوگرافی منطقه نیز به گونه‌ای است که وقتی آلودگی را وارد جو می‌کنیم، این آلودگی به سادگی از فضای شهر خارج نمی‌شود که شرایط در مشهد دقیقا همین‌گونه است و از نظر اقلیمی نیز در شب‌های سرد زمستان احتمال اینکه وارونگی دما اتفاق بیفتد خیلی زیاد است.
وی توضیح داد: به‌طور طبیعی با افزایش ارتفاع از سطح زمین به داخل جو، دما کاهش می‌یابد اما در شب‌های سرد زمستان و درصورتی که آسمان صاف و آرام باشد، زمین بیشترین تابش خروجی را دارد و به کمترین دمای ممکن می‌رسد در نتیجه، دمای هوای سطح زمین نسبت به لایه مجاور آن سردتر است و در این شرایط خاص که هوای سرد پایین است و هوای گرم بالا، وارونگی دما اتفاق می‌افتد.
ثنائی‌نژاد ادامه داد: در شرایط وارونگی دما، چون هوای سرد سنگین است نمی‌تواند به بالا صعود کند و آلودگی در زیر همین لایه باقی می‌ماند بنابراین در یک شب سرد و صاف و آرام زمستانی حداکثر آلودگی را داریم و حداکثر این آلودگی نیز در ساعات نزدیک به طلوع خورشید است. بعد از طلوع خورشید سطح زمین کم‌کم گرم شده و با از بین‌رفتن وارونگی دمای هوا به ارتفاعات بالا صعود می‌کند و در نتیجه از غلظت آلودگی کاسته می‌شود.
وی افزود: علاوه‌بر پدیده وارونگی دما، یکی از دلایل دیگر افزایش آلودگی، سیستم پرفشار سیبری است و گاهی دامنه فعالیت این سیستم پر فشار گسترش پیدا می‌کند و شمال شرق ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ سیستم‌های پرفشار جوی هم به گونه‌ای هستند که ضمن اینکه حالت پایدار دارند، یک فرونشینی هوا هم در داخل این سیستم‌ها اتفاق می‌افتد که بر اساس این فرونشینی، هوا خیلی آرام در داخل این سیستم به پایین فرو می‌نشیند و همین باعث می‌شود که آلودگی نتواند به لایه‌های بالاتر جو صعود کند. در صورتی که این سیستم، با پدیده وارونگی دما همزمان شود آلودگی به‌صورت فزاینده‌ای تشدید می‌شود بنابراین شرایط اقلیمی خاص، نقش بسزایی در میزان آلودگی کلان‌شهرها از جمله مشهد دارد.
قرار گرفتن مشهد بین دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود و نقش آن در آلودگی هوا
وی با اشاره به موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی مشهد گفت: علاوه بر وارونگی دما و سیستم‌های جوی پر فشار، یک عامل جغرافیایی دیگر هم داریم که باعث پایداری آلودگی در سطح شهر می‌شود و آن قرار گرفتن شهر مشهد بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود است. شهر در دره بین این دو رشته‌کوه واقع شده است که در این حالت اختلاف ارتفاع شهر مشهد با تپه‌ها و قله‌های اطراف باعث می‌شود در طول شب هوا در ارتفاعات سردتر شده و به داخل دره که شهر در آن واقع است ریزش کند، در نتیجه آلودگی که به لایه‌های بالاتر منتقل شده مجددا از ارتفاعات به روی شهر گسترده شود.
ثنائی‌نژاد تاکید کرد: برای رهایی از این شرایط اقلیمی و توپوگرافی نمی‌توانیم کارخاصی انجام دهیم و باید به‌صورت طبیعی برف و باران بیاید یا باد بوزد وگرنه هیچ راه‌حلی برای رفع این عوامل وجود ندارد، بنابراین تنها راه نجات فقط و فقط کاهش منابع آلوده‌کننده هوا است.
تاخیر در ساعت آغازبه کار ادارات در کاهش آلودگی ناشی از وارونگی هوا موثر است
این استاد دانشگاه در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا تعطیلی یک روز می‌تواند در کاهش آلودگی هوا موثر باشد، گفت: در صورتی که علت آلودگی سیستم پر فشار جوی باشد شاید تعطیلی کل روز جوابگو باشد اما زمانی که علت آلودگی پدیده وارونگی دما باشد یکی از اقدامات موثری که سال قبل پیشنهاد دادیم و تا حدودی هم اجرایی شد تأحیر در آغاز به کار ادارات و مدارس بود زیرا با تأخیر در شروع ساعات کاری حداقل به مدت سه ساعت، خورشید زمین را گرم کرده، هوا رقیق‌تر شده و وارونگی تا حدودی از بین می‌رود. همچنین با این تأخیر در شروع به کار، ترددها کم شده و آلودگی بیشتری به آلودگی قبلی تزریق نمی‌شود.
وی با اشاره به اینکه «در حال حاضر تشخیص آلودگی هوای ناشی از وارونگی دما آسان است»، ادامه داد: شب‌هایی که با این پدیده مواجه هستیم می‌توان همان شب به مردم اطلاع‌رسانی کرد که آغاز به کار ادارات با تأخیر چند ساعته انجام شود تا میزان آلودگی تشدید نشود.
وی خاطرنشان کرد: تعطیلی و یا تأخیر در شروع فعالیت‌ها یک راه‌حل کوتاه‌مدت است ولی در درازمدت باید منابع آلوده‌کننده را کاهش دهیم.
برای مدیریت آلودگی مشهد، به یک طرح جامع مدیریت آلودگی‌های محیطی نیاز داریم
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد مطرح کرد: برای مدیریت آلودگی مشهد، به یک طرح جامع مدیریت آلودگی‌های محیطی نیاز داریم که در این طرح همه آلودگی‌ها اعم از آلودگی آب، آلودگی خاک و آلودگی هوا در نظر گرفته شود و تمامی عوامل و پارامترهای ایجاد کننده این آلودگی‌ها و سهم هر کدام به‌طور دقیق و پارامتری مشخص شود. همچنین لازم است که بحث آموزش‌های عمومی و فرهنگ‌سازی در این طرح جامع مد نظر قرار گیرد چرا که آلودگی هوا همه شهروندان را متضرر می‌کند و از طرفی همه شهروندان نیز در ایجاد این آلودگی سهیم هستند، پس عقل ایجاب می‌کند که به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که تک تک افراد در قبال این آلودگی احساس مسئولیت داشته باشند و با سهیم کردن خود در کاهش آلودگی و تعمیم آن به کل جامعه به نتایج مطلوبی در جهت کاهش آلودگی شهر مشهد به دست آید.
مشهد ۳۰۰ روز در سال وارونگی دما دارد
محمد عرفانی، معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه شهر مشهد از لحاظ توپوگرافی بین دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود محصور شده است و به نوعی شهر در یک کفی قرار گرفته که همین امر پدیده وارونگی دما را تشدید می‌کند، اظهار کرد: در شهر مشهد بالغ بر ۳۰۰ روز در سال پدیده وارونگی دما را داریم که تابعی از نوسانات جوی و شرایط اقلیمی است.
وسایل حمل‌ونقل مهمترین منابع آلوده‌کننده هوا در مشهد
وی افزود: شهر مشهد حدود سه و نیم میلیون نفر جمعیت دارد و طی برآوردهای انجام شده، در شرایط عادی، سالانه حدود ۲۷ تا ۳۰ میلیون زائر وارد مشهد می‌شود بنابراین مهمترین منابع آلوده‌کننده هوا وسایل حمل‌ونقل از جمله خودروهای شخصی، اتوبوس‌های حمل‌ونقل شهری، کامیون‌ها، مینی‌بوس، تاکسی و ...است به طوری که چیزی حدود یک میلیون و ۴۰۰ وسیله حمل‌ونقل در مشهد داریم و روزانه بالغ بر دوونیم میلیون لیتر بنزین و حدود یک‌ونیم میلیون لیتر نفت و گاز در مشهد مصرف می‌شود.
معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی واحدهای صنعتی را یکی دیگر از منابع آلوده‌کننده هوا برشمرد و گفت: حدود ۷۰ درصد واحدهای صنعتی در استان در اطراف شهر مشهد واقع شده است. همچنین وجود ۵ پایانه در داخل شهر، وجود فرودگاه در اطراف شهر، وجود ۷۵ جایگاه پمپ بنزین و خط راه‌آهن که از خواجه‌ربیع تا تپه‌سلام را در بر می‌گیرد، از دیگر منابع اصلی تولید آلودگی هوای شهر مشهد هستند.
عرفانی گفت: یکی از اقدامات بسیار خوبی که در چند سال اخیر انجام شده، تهیه سیاهه انتشار آلودگی هوای کلان‌شهر مشهد است که بر اساس این سیاهه میزان آلودگی منابع مختلف و تناژ آلودگی هر کدام مشخص شده است.
وی گفت: در سیاهه انتشار آلودگی هوای مشهد منابع آلوده کننده هوا در دو بخش منابع آلوده‌کننده متحرک و منابع آلوده‌کننده ساکن مورد بررسی قرار گرفت و بر اساس آن مشخص شد سالیانه حدود ۲۴۵ هزار تن آلودگی به هوای مشهد متصاعد می‌شود که از این میزان ۱۵۷ هزار تن معادل ۶۴ درصد مربوط به منابع متحرک از جمله وسایل نقلیه، مترو و... و ۸۸ هزار تن معادل ۳۴ درصد نیز مربوط به منابع ساکن از جمله صنایع، مصارف خانگی و...است.
عرفانی درمورد اقداماتی که در مشهد برای کاهش آلودگی هوا انجام شده است، توضیح داد: تاکنون برای کاهش آلودگی هوای مشهد راهکارهای زیادی پیشنهاد شده و اقداماتی انجام شده است که یکی از مهمترین این اقدامات، اجرای طرح LEZ است که مخفف عبارت Low Emission Zone است و در فارسی به معنای منطقه انتشار کم آلایندگی است.
وی خاطرنشان کرد: مشهد اولین کلان‌شهری است که این طرح در آن به‌طور سراسری در کل سطح شهر اجرا می‌شود و به موجب آن وسایل نقلیه با نقص فنی امکان تردد در سطح شهر را ندارند. از ۲۵ مرداد سال جاری هر خودرویی که فاقد معاینه فنی باشد و در شهر تردد کند این تخلف از طریق دوربین‌ها ثبت شده و جریمه می‌شود.
کنترل دقیق معاینه فنی خودروها سهم بسزایی در کاهش آلودگی هوا دارد
وی افزود: با توجه به اینکه بیشتر منابع آلودگی مربوط به منابع متحرک و از جمله وسایل نقلیه است، کنترل دقیق معاینه فنی خودرو و رفع نواقص فنی خودروها می‌تواند سهم بسزایی در کاهش آلودگی هوای شهر داشته باشد.
سوخت مازوت نیروگاه طوس یکی از آلاینده‌های هوای مشهد است
معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی حذف مازوت نیروگاه طوس را یکی دیگر از اقدامات موثر در جهت کاهش آلودگی هوای مشهد دانست و گفت: یکی از آلاینده‌های هوای مشهد مربوط به سوخت مازوت نیروگاه طوس بود. گاهی اوقات مصرف مازوت در این نیروگاه به ۳ میلیون لیتر نیز می‌رسید که با همکاری اداره حفاظت محیط زیست، استانداری و دادگستری این مشکل تا حدودی مرتفع شد.
عرفانی افزود: نوسازی ناوگان اتوبوسرانی هم در دست اقدام است ولی با توجه به اینکه در شرایط تحریمی قرار گرفته‌ایم روند اجرایی این پروژه به کندی پیش می‌رود.
اجرای طرح «کهاب» در پمپ بنزین‌ها
وی همچنین به اجرای طرح کهاب در برخی از پمپ بنزین‌های مشهد اشاره کرد و گفت: منظور از طرح کهاب، کنترل و هدایت بخارات سمی متصاعد شده در پمپ بنزین است که این طرح در بخش مخزن برخی از پمپ بنزین‌ها اجرا شده و امیدواریم که در سال آینده این طرح به اتمام برسد.
وضعیت اقلیمی خاص مشهد کشش مصرف سوخت مایع نیروگاه‌ها را ندارد
عرفانی تاکید کرد: شهر مشهد با توجه به وضعیت اقلیمی خاصی که دارد توانایی و کشش مصرف سوخت مایع نیروگاه‌ها را ندارد. امیدواریم که نیروگاه‌ها به سمت مصرف سوخت پاک بروند و اگر قرار است بالاجبار از سوخت مایع استفاده کنند، باید از سوخت‌های استاندارد یورو۴ استفاده کنند و تا حد امکان سوخت‌های با گوگرد بالا را استفاده نکنند.
وی توسعه حمل‌ونقل ریلی، بحث اتوبوس‌های بی‌آرتی، توسعه مدل‌های سبز حمل‌ونقل از جمله استفاده از دوچرخه و استفاده از موتورسیکلت‌های برقی در هسته مرکزی شهر را از جمله سایر اقدامات در حال پیگیری برای کاهش آلودگی هوای مشهد دانست و یادآور شد: متاسفانه اجرای بیشتر این اقدامات با بحث تحریم‌ها گره خورده و مقداری اجرای طرح را سخت کرده است.
۵.۵ برابر شدن استفاده از سوخت مایع در نیروگاه‌های مشهد
عرفانی در پاسخ به این سوال که آیا تعطیلی مدارس و کاهش ترددها به دلیل شیوع ویروس کرونا، نقش موثری در کاهش آلودگی هوای شهر داشته است، گفت: درست است که ترددها نسبت به قبل کاهش چشمگیری داشته ولی از طرفی منابع آلودگی هم متأسفانه رشد داشته است؛ به عنوان مثال سوخت مایع نیروگاه‌های مشهد در بهار سال جاری نسبت به قبل، ۵.۵ برابر بیشتر شده بنابراین با وجود محدودیت‌های تردد، اما باز هم نسبت به سال گذشته تغییرات محسوسی در کاهش آلودگی هوای مشهد نداشته‌ایم.
وی افزود: یکی از اقداماتی که در کلان‌شهرها و از جمله مشهد در روزهای اوج آلودگی انجام می‌شود تعطیلی مدارس، ادارات و...است و این روزها نیز به منظور کاهش آلودگی هوا بحث تغییر ساعات کاری و تعطیلی پنجشنبه‌ها در مشهد مطرح است.
تعطیلی پنجشنبه‌ها در کاهش آلودگی هوا موثر است؟
عرفانی در این زمینه و میزان موثر بودن این اقدام بیان کرد: بر اساس آیین‌نامه اجرایی ماده ۷ قانون هوای پاک و در جهت کاهش آلودگی هوا، امکان محدودیت تردد زمانی، مکانی و نوعی را داریم اما با توجه به اینکه موضوع آلودگی هوا متنوع است اعمال این محدودیت‌ها و تعطیلی‌ها وقتی موثر خواهد بود که در کنار سایر اقدامات باشد و ۱۷ ارگان مرتبط با بحث آلودگی هوا، همگی به خوبی وظایف خود را در جهت کاهش آلودگی هوا انجام بدهند تا بتوانیم به نتیجه مطلوب‌تری برسیم.
شاید تعطیلی پنجشنبه‌های مشهد بتواند به‌صورت مقطعی آلودگی هوای مشهد را کاهش دهد که البته در همین مورد هم شائبه‌هایی وجود دارد، اما با توجه به شرایط اقلیمی خاص مشهد که باعث وارونگی دما و تشدید آلودگی هوا می‌شود، باید به دنبال راهکارهای اساسی‌تری باشیم. از آنجایی که مهمترین منبع آلودگی هوای مشهد وسایل نقیله هستند و خودروهای تک‌سرنشین نیز فراوان در سطح شهر مشاهده می‌شود، بهبود وضعیت حمل‌ونقل عمومی می‌تواند نقش موثری در کاهش آلودگی هوای مشهد داشته باشد. همچنین راهکارهای کاهش آلودگی هوا در مشهد باید به صورت یک برنامه منسجم و هماهنگ اجرا شود تا بتواند موثر باشد.
انتهای پیام
