به گزارش همشهری آنلاین به نقل از صدا و سیما، ایران قدمتی ۴۰۰۰ ساله در بحث گوهرسنگها و سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی دارد. در ادوار گذشته، سنگهای خام از کشورهای آفریقایی، لبنان، سوریه، ترکیه و حتی پاکستان و افغانستان وارد ایران می‌شد و با هنر بسیار زیبای استادکاران ایرانی تبدیل به جواهراتی ارزشمند و زیبا می‌شد که پس از آن علاوه بر بازارهای داخلی، کشورهایی مثل چین نیز مشتری جواهرات زیبای ایران بودند. اما حال با وجود شناسایی حدود ۴۰ گوهر سنگ در ایران، از زمرد و یاقوت گرفته که گران‌ترین آن هستند تا عقیق و فیروزه، خبری از خمیر خامی که در تنور خارجی‌ها، گران برایمان پخته می‌شودفراوری، ایجاد اشتغال، کسب درآمد و صادرات تولیدات هنری این گوهرسنگها در کشور نیست.
خراسان جنوبی، مهد نیمی از گوهرسنگ‌های ایرانی
ایران جزو ۱۰ کشور برتر دنیا در سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی است و خراسان جنوبی یکی از قطب‌های این گوهرسنگ‌های ارزشمند در کشور است به طوری که از حدود ۴۰ گوهرسنگ شناخته شده در ایران حدود ۲۰ نوع آن در خراسان جنوبی یافت می‌شود. با وجود این جایگاه برتر ایران در دنیا در بحث سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی، اما هنوز جایگاهی برای جولان ایران در بازار گوهر سنگهای دنیا باز نشده و متاسفانه تنها بخشی از سنگهای ارزشمند کشور به صورت قاچاق از مرزها خارج می‌شود و پس از تبدیل شدن به جواهرات ارزشمند در خارج از کشور، بار دیگر با قیمت‌های گزاف به ایران برمی‌گردد.
اما کجای کار می‌لنگد که کشورمان ایران با وجود اینکه دانشمندانش همچون ابوریحان، جابربن حیان، زکریای رازی و ابوعلی سینا، جواهرات و سنگهای قیمتی و ارزشمند و نیمه‌قیمتی را شناسایی، دسته بندی و به دنیا معرفی کرده‌اند و خود در دل زمین‌هایش، حدود ۴۰ نوع گوهرسنگ دارد حال باید به بازار واردکننده گوهر سنگ‌هایی تبدیل شود که از دل خودش استخراج و در کشورهای خارجی فرآوری شده است. گوهرسنگها تنها به عنوان جواهرات قیمتی و برای زیبایی استفاده نمی‌شوند بلکه یکی از مهم‌ترین کاربردهای گوهرسنگها، استفاده از آنها در ساخت تجهیزات پزشکی است و به همین دلیل می‌توان بازار بزرگی از اشتغال و درآمد را با این مواد ارزشمند به راه انداخت که متاسفانه مسئولان ایرانی از آن غفلت کرده‌اند.
بالاترین ارزش افزوده در صنایع جهان، از آنِ گوهرسنگها
دکتر عابدی استاد دانشگاه بیرجند می‌گوید: ارزش افزوده کانی‌ها و گوهر سنگ‌ها از حالت خام تا حالت برش خورده و فرآوری شده چیزی حدود ۳۰۰ تا ۷۰۰ و در مواردی تا ۸۰۰۰ درصد متغیر است و این جهش ارزش افزوده تقریباً در هیچ ماده معدنی و صنعتی یافت نمی‌شود و این همان موضوعی است که به علت ناآگاهی ما ایرانی‌ها از آن، در کشور مورد غفلت واقع شده است. در حالی که ما داریم بر روی درآمدهای نفتی خود حساب باز می‌کنیم، این روزها در دنیا کشورهایی همچون تایلند، هند و ترکیه درآمدهایی چند برابر درآمدهای نفتی ما به اقتصاد کشور خود اضافه می‌کنند که همگی از محل تجارت گوهرسنگها و محصولات فرآوری شده در این بخش است. سال ۲۰۱۹ تنها سهم سه کشور تایلند، هند و ترکیه از تجارت کانی‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی به ترتیب ۲۸ میلیارد دلار، ۲۰ میلیارد دلار و ۱۲ میلیارد دلار بود، این در حالی است که درآمد نفتی ما در بودجه سال ۹۰ تنها ۵۰ هزار میلیارد تومان بود یعنی خیلی خیلی کمتر از درآمد یک کشور در بخش سنگ‌ها و کانی‌ها.
در این بین کشورهایی همچون تایلند که به قطب کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی در دنیا تبدیل شده، نصف سنگهای مورد استفاده در کارگاه هایش متعلق به خودش نیست و از سایر کشورها وارد می‌کند و این تنها هنردست تایلندی‌هاست که این گوهر سنگهای وارداتی را به جواهرات ارزشمند و قابل استفاده در بازار تبدیل می‌کند، حال اینکه ایران بیشترین کانی‌ها را دارد اما برای فرآوری آن گام اساسی بر نداشته است. با وجود اینکه در استانی همچون خراسان جنوبی با پتانسیل بزرگ در بخش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی، ۲۰ نوع گوهرسنگ یافت می‌شود اما تنها برای ارزانترین نوع آن‌که عقیق است قدم‌های کوچکی در فرآوری آن برداشته شده و مردم نیز بیشتر با همین گوهرسنگ آشنایی دارند که البته به دلیل قیمت پایین آن مشتری در بازار بسیار دارد و تنها باید به سمت ایده‌های جدید در فرآوری این گوهرسنگ پیش برویم.
تفاوت ارزش کانی‌های موجود را درک نکرده‌ایم
استاد دانشگاه بیرجند افزود: در حالی که هر کیلوگرم سنگ عقیق منطقه خراسان جنوبی از ۵ هزار تا ۵۰ هزار به فروش می‌رسد یک قیراط زمرد کلمبیا در پایین‌ترین سطح، پانزده هزار دلار به فروش می‌رسد، یعنی یک کیلوگرم زمرد کلمبیا ۷۵ هزار دلار و به معنای دیگر دو هزار میلیارد تومان به فروش می‌رسد، و ما این تفاوت را هنوز درک نکرده‌ایم تا برای کاوش کانی‌های ارزشمندتر وقت بگذاریم و مطالعات انجام دهیم. به دلیل آگاهی نداشتن نسبت به سنگ‌ها و ارزش آن، ما در ایران هیچ مرکز جامعی در خصوص مطالعات، اکتشاف، استخراج و فرآوری سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی نداریم و همین مسئله یکی از دلایل ضعف برخورد با این کانی‌های ارزشمند یا گوهرسنگها در تمام کشور به ویژه شرق ایران یکی از خاستگاه‌های اصلی گوهرسنگ‌هاست.
یکی دیگر از مشکلات موجود در بحث گوهر سنگ‌ها در استان دارای پتانسیل خراسان جنوبی، اشغال بودن بیش از ۹۵ درصد مساحت استان آن هم به صورت غیر مفید است و این بدان معنی است که سازمان صمت در سامانه مربوط به اکتشاف و استخراج معادن و کانی‌ها یعنی کاداستر بیش از ۹۵ درصد فضاهای دارای پتانسیل معدنی و گوهرسنگ را برای ورود بخش خصوصی باز نمی‌کند و تمامی آن در انحصار بخش دولتی است، این در حالی است که می‌تواند با دعوت از سازمان‌هایی همچون ایمیدرو در بخش گوهرسنگها سرمایه‌گذاری عظیمی انجام دهد تا کانی‌های ارزشمندتر این خطه به مرحله اکتشاف، استخراج و فرآوری برسد.
استاد دانشگاه بیرجند، تدوین یک نقشه راه و استراتژی مبنی بر مقدار موجودی، زیرساخت‌ها، فرآوری و بازاریابی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی را از راه‌های تغییر سرنوشت کشور در تجارت گوهرسنگها دانست.
تنها سرنوشتی که این روزها در آینده گوهرسنگ‌های خراسان جنوبی ترسیم شده است این است که بصورت دستی و غیر حرفه‌ای استخراج، و سپس به صورت خام به تهران و دیگر استان‌های کشور ارسال می‌شود و بخشی از آن در این استانها تبدیل به تزئیناتی همچون نگین، انگشتر و گردنبند می‌شود و بخشی عظیمی از آن نیز مخفیانه از کشور خارج می‌شود، آن هم با نازلترین قیمت. یکی دیگر از نکات حائز اهمیت در فرآوری سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی این است که برای فرآوری نیاز به فضاهای خاص و بزرگ و تجهیزات خیلی خاص ندارد و می‌توان در کوچکترین کارگاههای خانگی نیز به این فعالیت پرداخت و این همان فرصتی است که کشورهای خارجی از آن در توسعه اشتغال شان بهره گرفته‌اند.
بیش از ۲۰۰ حرفه نهفته در فرآوری گوهرسنگها
دکتر آریافر مدیر گروه معدن دانشگاه بیرجند می‌گوید: برای تبدیل یک سنگ قیمتی و نیمه‌قیمتی به یک گوهر و جواهر در بازار جهانی بیش از ۲۰۰ حرفه نیاز است که هیچ صنعتی این ظرفیت را در اشتغال زایی ندارد و حال ایران با وجود داشتن حدود ۴۰ گوهرسنگ شناخته شده، هیچ سهمی از این ظرفیت اشتغال ایجاد شده فراخور بازار جهانی ندارد.
گوهرسنگ‌های ایران متولی ندارد
دکتر آریافر دلیل عملکرد ضعیف ایران در اشتغال ایجاد شده از گوهرسنگها را نبود متولی مشخص برای بحث سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در کشور دانست. بخشی از اکتشاف و استخراج سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی توسط سازمان صنعت، معدن و تجارت انجام می‌شود اما فرآوری آن مربوط به بخش میراث فرهنگی می‌شود و چون متولی این دو بخش، یک سازمان مشترک نیست و هنوز هم هیچ هم افزایی بین این دو تا سازمان صورت نگرفته، اشتغالی که باید در بخش گوهرسنگها در کشور و خراسان جنوبی به وجود بیاید، مغفول مانده است.
جای خالی مراکز علمی در فرآوری گوهرسنگها
دکتر آریافر همچنین فعال نبودن مراکز علمی در بخش گوهر سنگ‌ها را از دیگر ضعف‌های فرآوری سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی در کشور و خراسان جنوبی دانست و افزود: هیچ کدام از بخش‌های اکتشاف، استخراج و فرآوری هر چند کم گوهر سنگ‌ها در کشور و استان ما به صورت علمی انجام نمی‌شود. گردش مالی بازار جهانی در جواهرات، با احتساب کانی‌های فلزی و طلا، سالانه هزار و ۱۰۰ میلیارد دلار و در بخش انحصاری سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار است که سهم ما از این بازار، تنها دو هزارم درصد است، آن هم با وجود منابع عمده از سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در کشور.
دکتر آریافر، ایجاد کارگاههای گوهر تراشی را گامی مثبت در پرداختن به صنعت گوهرسنگها دانست و گفت: چند وقتی است که در برخی شهرستان‌های خراسان جنوبی همچون فردوس و سرایان، کارگاههای تراش سنگ به همت علاقمندان به این حرفه راه‌اندازی شده که می‌تواند کمی صنعت مغفول گوهر سنگ‌ها را فعال کند. دوازده سال پیش مشهد نیز به عنوان شهر گوهرشناسی دنیا معرفی شد که ایجاد اینگونه مراکز می‌تواند تحولی عظیم در بخش گوهر سنگ‌ها ایجاد کند، اما به دلیل اینکه مشابه این مراکز در ایران و دیگر استان‌های کشور گسترده نشده، بنابراین نتوانسته است آن گونه که باید نقش خود را در پویایی صنعت گوهر سنگ‌ها در کشور ایفا کند. استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی، همدان و زنجان نیز ظرفیت‌های خوبی درباره گوهرسنگها دارند و می‌توانند در راه‌اندازی مراکز گوهرشناسی، نیز پتانسیل خوبی داشته باشند که به آن پرداخته نشده است.
سود گوهرسنگها وحشتناک است
آریافر افزود: ارزش افزوده و سود فرآوری گوهر سنگ‌ها آنچنان وحشتناک است که حتی کشور جنگ‌زده‌ای همچون میانمار با پی بردن به این ارزش افزوده، اشتغال بالایی در خصوص سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در کشور خود به راه انداخته است. ۷۳ درصد واردات سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی را در دنیای امروز آمریکا، امارات، تایلند، ایتالیا و هند انجام می‌دهند که با فرآوری این سنگ‌ها، اشتغال و درآمد غیر قابل تصوری برای خود به راه انداخته‌اند حال در کشور ما در استانی همچون خراسان‌جنوبی با داشتن بیش از ۲۰ نوع گوهرسنگ، تنها ۱۲۰۰۰ نفر مشغول بهره گرفتن از اشتغال گوهرسنگها هستند. اگر کمی مدبرانه و متفکرانه به آمار موجود در بخش اشتغال و سودآوری گوهر سنگ‌ها در دنیا بیندیشیم اهمیت سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی و پرداختن به فرآوری آن برایمان بیشتر آشکار می‌شود و لازمه آن این است که در این بخش برای خود یک استراتژی و افق ترسیم و برای رسیدن به این افق تلاش کنیم.
از همان ابتدا برای فرآوری گوهرسنگها فکری نشده
جرجانی رئیس سازمان صمت خراسان جنوبی نیز عقیق‌های این استان را بی‌نظیر می‌داند و می‌گوید:از همان ابتدا برای فرآوری سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در استان فکری نشده و بومی‌های استان که این سنگ‌ها را با ساده‌ترین ابزار همچون بیل و کلنگ استخراج می‌کنند آنها را به دلالان می‌فروشند چراکه راحت‌ترین کار برایشان همین است.
متولی فکر کردن کیست؟
جرجانی راه‌اندازی واحدهای آموزشی گوهر تراشی مانند مرکز ایجاد شده در فردوس را گامی مثبت در ایجاد تحول گوهر سنگ‌ها می‌داند و می‌افزاید: باید با راه‌اندازی همچین مراکزی، فرهنگ استفاده از ارزش گوهرسنگها را در بین مردم نهادینه کنیم. اما آیا واقعا، تنها، راه‌اندازی کارگاههای تراش سنگ و گوهرسنگ می‌تواند غفلت کشور و خراسان جنوبی در بهرهوری از سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی را جبران کند؟
تلاش می‌کنیم سند هم‌افزایی تنظیم کنیم
خانم محمودیان معاون صنایع‌دستی وزارت میراث فرهنگی هم در خصوص تلاش‌های انجام شده برای رونق اشتغال گوهرسنگها گفت: برای بهرهوری هرچه بیشتر از بخش گوهرسنگها در تلاشیم یک سند هم‌افزایی با وزارت صمت تدوین کنیم که فعالیت‌های اکتشاف و استخراج آن با این وزارت و فرآوری و فروش با وزرات میراث فرهنگی باشد و هم‌اکنون در حال جمع‌آوری اطلاعات و مستندات لازم این سند هستیم.
قدمت سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در ایران به ۴۰۰۰ سال قبل برمی‌گیرد و در واقع از روزی که وزارت‌های صمت و میراث فرهنگی هم در ایران شکل گرفته، این گوهرسنگها شناخته شده بوده است حال چرا تدوین این سند هم‌افزایی تازه اکنون پس از گذشت حدود یک قرن به ذهن مسئولان مربوطه رسیده است، جای تعجب دارد! در حالیکه دنیا از این تجارت سنگی، پول چاپ می‌زند. البته در جایی که به گفته مسئولان صمت خراسان جنوبی، وظیفه کنترل خروج و قاچاق سنگهای خام، وظیفه آنها نیست و بر عهده نیروی انتظامی است و نیروی انتظامی هم می‌گوید: در صورت مشاهده برخورد می‌شود، باید هم سندی به این زودی‌ها تدوین نشود.
یک پله بالاتر از خام‌فروشی هستیم
مونسان وزیر میراث فرهنگی هم به خام‌فروشی اعتقاد چندانی ندارد و می‌گوید: تولید نگین و ابزار تزئینی همچون انگشتر و پلاک از سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی، یک پله بالاتر از خام‌فروشی است و اکنون هم تلاش می‌کنیم از ترکیب سنگ‌ها با هنرهایی همچون خاتم برای افزایش فروش و کاربرد گوهرسنگها بهره بگیریم.
عباس‌زاده معاون صنایع‌دستی میراث فرهنگی خراسان جنوبی هم عمده نقش این اداره‌کل را در حمایت از حوزه گوهرسنگها، اعطای تسهیلات برای خرید دستگاه‌های تراش سنگ و راه‌اندازی کارگاههای گوهرتراشی عنوان کرد و گفت: در تلاشیم با راه‌اندازی بازارچه‌های موقت و دائمی فروش گوهرسنگها را افزایش دهیم و خود هنرمندان این حیطه نیز باید با توجه به شرایط کرونا، با راه‌اندازی بازار مجازی، تولیداتشان را به فروش برسانند.
تا زمانی که تنها حرف از تلاش بزنیم، سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی سرزمین مان مفت مفت بار کشتی‌ها و محموله‌های قاچاق به مقصد کشورهای خارجی می‌شود و هنرمندان گوهرتراش مان پس از یک دوره تولید، برای خلاصی از روزهای بی‌درآمد، مجبور به فروش تولیداتشان زیرقیمت بازارند.
