به گزارش ایرنا، چنان که در پیشگفتار کتاب نیز مورد اشاره قرار گرفته استانی که امروزه با ۱۲ شهرستان و به نام یکی از شهرهای کهن آن با مساحتی حدود ۱۷ هزار و ۸۸۰ کیلومترمربع به اردبیل شهرت یافته، یکی از کانون‌های مهم فرهنگ و تمدن ایران و اسلام به‌شمار می‌رود.
اردبیل و سایر شهرستان‌ها و مناطق دیگر این استان به سبب موقعیت استثنایی طبیعی و استراتژیکی از دیرباز توجه جدی حاکمان و اقشار مختلف عالمان، صنعتگران و هنرمندان را جلب نموده، که این امر خود دلیل روشنی بر جایگاه مهم فرهنگی و تمدنی منطقه در دوران مختلف تاریخی است.
به طوری که اردبیل به عنوان مرکز استان، محوریت مرزبانی ایالت آذربایجان پیش از اسلام و پس از آن را برعهده داشته و این شهر حداقل تا قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهر، مرکز ایالت و قرارگاه لشگریان آذربایجان بوده است.
سکونتگاهی پیش از تاریخ
شمال‌غرب ایران به لحاظ مطالعات باستان‌شناختی دارای حوزه‌های جغرافیایی و فرهنگی مختلفی است که استان اردبیل در قسمت شرقی آن به لحاظ سیمای فرهنگی در پیش از تاریخ تا حدودی متفاوت از سایر بخش‌های این حوزه وسیع جغرافیایی است.
در این بخش در مقایس با حوزه شرقی و غربی دریاچه ارومیه مطالعات گسترده‌ای صورت نگرفته و این عامل باعث ایجاد خلاء‌های بسیاری در زمینه گاه‌نگاری فرهنگ‌های پیش از تاریخ این منطقه شده است.
با این وجود مهم‌ترین محوطه‌های پیش از دوران نوسنگی در استان اردبیل طی بررسی‌های سال ۱۳۸۵ شمسی که توسط هیات مشترک روسیه و ایران انجام گرفت، مشخص گردید؛ از محوطه‌هایی که در این بررسی مطالعه گردید، دست ساخته‌های سنگی بسیاری جمع‌آوری و مورد بررسی قرار گرفت که مطالعات اولیه بر روی آنها بیانگر وجود آثاری از دوران پارینه سنگی قدیم تا مفرغ است.
همچنین غار آذیخ در شمال آذربایجان با فاصله کمی از رود ارس در نزدیکی شهر فضولی در جمهوری آذربایجان قرار دارد که به طور کامل از سوی باستان‌شناسان شوروی سابق کاوش شده است، یکی از اقامتگاه‌های دسته جمعی انسان در پیش از تاریخ به حساب می‌آید.
سنگ‌واره قسمتی از فک پایینی یک انسان که حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار سال پیش زندگی می‌کرده و به انسان آزیخ آنتروپ معروف است و از نظر ویژگی‌های آنتروپولوژی شباهت‌هایی را با انسان‌های سین آنتروپ، هایدلبرگ و نئاندرتال دارد، به دست آمده است و از بقایای این لایه وجود اجاق‌هایی بوده که نشان از کشف آتش در زمان انسان آزیخ آنتروپ دارد.
آرتاویل؛ از فرزندان نوح یا زرتشت
استان اردبیل به عنوان بخشی از آذربایجان در دوره پیش از اسلام و نیز به عنوان پاره‌ای از سرزمین پهناور اسلامی در دوره بعد از اسلام، یکی از مراکز مهم فرهنگ‌خیز و تمدن‌ساز ایران و جهان بوده است؛ که البته قدمت تاریخی این منطقه به پیش از تاریخ نیز برمی‌گردد؛ چنان‌که کشف فسیل‌های ۱۵۰ هزار ساله دشت مغان و کشف آثار مهمی از عصرهای مفرغ و آهن در شهرستان‌ها و نواحی مختلف استان گوه این مدعاست.
همچنین ارتباط وجه تسمیه اردبیل با واژه اوستایی آرتاویل به معنی شهر مقدس و انتساب تاسیس آن به یکی از فرزندان حضرت نوح (ع) و نیز زمان پیدایش شهر به دوره‌های سومری، کیانی، اشکانی، سلوکی، ساسانی و انتساب منطقه مغان به روحانیون زرتشتی، شهر نیز به نرسی از پادشان ساسانی و شهر بیله‌سوار به پیلسوار حاکم منطقه در دوره آل بویه و وجود ده‌ها اثر تاریخی در شهرستان‌های اردبیل، مشگین‌شهر، خلخال، کوثر، گرمی، پارس‌آباد، نیر، نمین، سرعین، اصلاندوز و بیله‌سوار دلایل روشنی بر اهمیت این استان از نظر فرهنگ و تمدن بشری در طول تاریخ است؛ تا جایی که برخی از شهرها و مناطق این استان همچون اولتان، ورثان، باجروان، برزند، وراوی و فیروزآباد جایگاه ویژه‌ای را در منابع تاریخی و جغرافیایی به خود اختصاص داده‌اند.
شهر اردبیل نیز با عناوینی همچون اردویل، آرتاویل، ارتغیت یا اردویت، بادان پیروز یا باذان فیروز، فیروزآباد، فیروز رام، آذر بهمن، اندرآباد و آردپیل نظر بسیاری از مورخان و جغرافی‌دانان دوره پیش و پس از اسلام همچنین برخی شعرای طراز اول این سرزمین مانند فردوسی طوسی را به خود جلب کرده است.
شهر مقدس پس از اسلام
نگارنده در بخشی از این کتاب به اردبیل دوران پیش از اسلام چنین اشاره دارد: در دوران پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی در بین شهرهای آذربایجان ممتاز بوده و همزان با حمله اعراب مسلمان، مقر مرزبان آذربایجان بوده است.
برهمین اساس با فتح اردبیل به دست مسلمانان در سال ۲۲ قمری، دین اسلام جایگزین آیین‌های گذشته گردید و نخستین مسجد جامع این شهر در سال ۳۵ یا ۳۶ قمری توسط اشعث بن قیس کندی، حاکم وقت اردبیل تاسیس شد و مردم در مدت کوتاهی با احکام و اصول قرآنی آشنایی پیدا کردند.
در ابتدای سده دوم اسلامی اگرچه اردبیل مورد تاخت و تاز خزران قرار گرفت، اما این شهر در اوایل خلافت عباسیان بار دیگر در میان شهرهای آذربایجان مقام اول یافت؛ چنان‌که انتخاب این شهر به عنوان پایتخت ساجیان و ضرب نخستین سکه‌های دارای عنوان اردبیل در این دوران و تداوم مرکزیت اردبیل در بخشی از حکومت آل مسافر، از اوایل سده چهارم هجری قمری در آذربایجان نشانگر جایگاه خاص سیاسی، اجتماعی و دینی این منطقه در آن دوران تاریخی است.
در سده چهارم هجری اردبیل از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرها و نیز مرکز ایالت همچنین قرارگاه لشگریان آذربایجان بوده است.
از سوی دیگر اردبیل در بیشتر دوران تاریخی به سبب واقع شدن در مرز ایران و ماوراء قفقاز و روسیه، همواره در معرض تهاجم کوه‌نشینان قفقاز و اقوام دشت‌های روسیه قرار داشته و علاوه بر تهاجم خزران در سال‌های ۱۰۷ و ۱۱۲ ه.ق به این شهر و قیام بابک در نواحی اردبیل کنونی، حملات ملک طغرل و سلطان مسعود ابن محمد ملکشاه سلجوقی، تهاجم سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در سال ۶۰۳ ه.ق و نیز گرجیان در سال ۶۰۵ ه.ق و بالاخره حمله‌های پی در پی مغولان از سال ۶۱۷ ه.ق منجر به صدمات زیادی به این شهر و نواحی اطراف آن گردید.
با این حال در دوره ایلخانی اردبیل به مرکز بزرگ تجاری و هنری تبدیل شد و با فعالیت‌های گسترده عرفانی و اجتماعی شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نوادگان او، این شهر به یکی از مناطق تاثیرگذار سیاسی و اجتماعی در سطح آذربایجان و کشور تبدیل شد؛ تا جایی که در دوره تیموریان، امیر تیمور گورکانی با شیخ خواجه علی از اخلاف شیخ صفی‌الدین اردبیلی در این شهر ملاقات نمود.
از شیعه صفوی تا انقلاب اسلامی
در بخش دیگری از این کتاب می‌خوانیم، سرانجام با رسیدن شاه اسماعیل صفوی به پادشاهی در سال ۹۰۷ ه.ق و اعلام شیعه اثنی عشری به عنوان مذهب رسمی ایران، شهر اردبیل رسالت تاریخی خود را به عنوان خاستگاه تاریخی اولین حکومت رسمی شیعه در کشور و جهان اسلام ایفا کرد.
بنابر این دوره صفوی را باید دوران اوج و اعتلای اردبیل نامید؛ زیرا در دوران حکومت صفویان این شهر علاوه بر توسعه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به دارالارشاد تبدیل شد و مقام پایتخت معنوی صفویان را یافت و از شهرهای مقدس شیعیان گردید.
اگرچه ریشه علاقه ایرانیان به تشیع را باید در همان اوایل ظهور اسلام جست و جو کرد و ارادت ایرانیان به جانشین پیامبر اسلام (ص)، حضرت علی ابن ابیطالب (ع) به زمان حیات آن حضرت بازمی‌گردد و همواره جانشینی ایشان به جای پیامبر اکرم (ص) از جانب ایرانیان حمایت شده و دولت‌هایی با اعتقادات شیعی در برخی نواحی ایران به قدرت رسیده بودند، اما در عصر صفویان که خاستگاه مذهبی آنان اردبیل بود، این مذهب برای اولین بار به عنوان مذهب رسمی در سراسر سرزمین ایران و دیگر قلمروهای حکومتی صفویان شناخته شد.
پس از دوران صفویه گذشته از تاجگذاری نادرشاه، موسس سلسله افشاریان در دشت مغان، اردبیل رونق و شکوه دوره‌های قبلی را نداشت اما این شهر در دوره قاجاریه و در نهضت مشروطیت ایران سهم بزرگی ایفا نمود و اولین انجمن ولایتی اردبیل در سال ۱۳۲۶ ه.ق تشکیل شد و به دنبال آن، روسیه به بهانه حفظ جان و مال اتباع خود در اردبیل نیرو پیاده کرد.
دوره پهلوی همزمان با حادثه سوم شهریور ۱۳۲۰ شمسی، اردبیل توسط سپاه روس اشغال شد و حضور آنان تا سال ۱۳۲۵ شمسی تداوم پیدا کرد.
در دوره حاکمیت یک ساله فرقه دمکرات بر آذربایجان در سال ۱۳۲۴ شمسی، اردبیل هم تحت سلطه آنان درآمد.
با آغاز قیام مردمی به رهبری امام خمینی (ره) علیه رژیم پهلوی، مردم انقلابی اردبیل هم بر حسب اعتقادات مذهبی و غیرت ملی، علم مخالفت با رژیم شاهنشاهی برافراشتند و در پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و نیز تداوم آن به خصوص دوران جنگ تحمیلی هشت ساله، به وظایف اسلامی و انقلابی خویش عمل نمودند.
بخش نخست کتاب دانشنامه تاریخی استان اردبیل در ۴۶۴ صفحه از سوی انتشارات خط هشت روانه بازار شده است.
