بریتانیا سرانجام پس از ۴۸ سال به روابط خود با اتحادیه اروپا پایان داد و از روز اول ژانویه ۲۰۲۱ انگلستان از اتحادیه اروپا جدا شد. این کشور که همواره مخالف ایده اروپای واحد بود و سعی داشت تا پیوندهای فراآتلانتیکی را در دو سوی اقیانوس اطلس راهبری کند، پس از مدت ها مقاومت با شرط و شروط حاضر به ورود به سازوکارهای اروپای واحد شده بود. با این وجود، برخی ابعاد این پروسه از جمله واحد پولی مشترک را هیچگاه نپذیرفت. انگلستان علاوه بر این که خود را برتر از مابقی کشورهای اروپایی می دید؛ همگرایی در اروپا را مخل روابط دو سوی آتلانتیک می دانست و نیز تمایلی نداشت که با این همگرایی حاکمیت خود را در معرض تحدید ببیند. اما استلزامات همکاری و تعامل با کشورهای اروپایی آن کشور را مجاب کرد که به صورتی به جامعه اروپایی بپیوندد. با وجود پیوستن به جامعه و سپس اتحادیه اروپا، در زمان های مختلف بریتانیا ساز ناکوک نواخته و هر ازگاهی سودای جدایی سر می داد. اتحادیه اروپا نیز که مایل نبود یکی از قدرتمندترین اعضای خود را از دست بدهد معمولا هر بار با مذاکره و با دادن امتیازاتی به آن کشور، بریتانیا را راضی به ماندن در اتحادیه می نمود.
از برگزاری رفراندوم برگزیت تا خروج قطعی انگلستان
به دنبال چند ماه اختلاف نظر میان انگلستان و اتحادیه اروپا پس از موج اول بحران پناهجویان، سرانجام حزب محافظه کار به رهبری دیوید کامرون در سال ۲۰۱۶ رفراندوم برگزیت را برگزار کرد. نتیجه رفراندوم با اختلافی اندک، رای به خروج انگلستان از اتحادیه اروپا داد. اولین نتیجه این رفراندوم استعفای نخست وزیر بود تا جانشینش بتواند برای اجرای خواست مردم کنترل مذاکرات با اتحادیه اروپا را در دست بگیرد.
از زمان برگزاری رفراندوم برگزیت تا اول ژانویه ۲۰۲۱، مذاکرات طرفین برای نحوه خروج، تعهدات طرفین و نوع همکاری با یکدیگر در دوران گذار و پس از خروج بیش از چهار سال به طول انجامید. "ترزا می" و "بوریس جانسون" در این دوره تلاش کردند تا به هر شکل ممکن پروژه برگزیت به طور کامل به سرانجام برسد. پروژه ای که حزب محافظه کار به عنوان نمادی از دموکراسی و در راستای احترام به رای مردم به دنبال اجرای آن بود. با توجه به اینکه برگزیت به موضوعی هویتی تبدیل شده بود، علی رغم تبعات آن برای هر دو طرف و احتمالا بیشتر برای انگلستان، اما به هر شکل باید انجام می شد حتی اگر زیان بار بودن آن قطعی به نظر می رسید. روند مذاکرات طولانی و فرسایشی حکایت از آن داشت که هر دو طرف در صدد بودند تا بیشترین امتیاز ممکن را به دست آورند و حداقل امتیازات را واگذار کنند.
در طول مذاکرات، برگزیت با بحران کرونا و شیوع نوع جهش یافته ویروس کرونا در انگلستان آمیخته شد و باعث تعویق و تاخیر در مذاکرات شد. این وضعیت و پررنگ شدن عامل زمان در رسیدن به توافق تا ۳۱ دسامبر باعث شد که هر طرف سعی کند از عامل زمان به نفع خود در مذاکرات بهره گیرد و با استفاده از تاکتیک دفع الوقت و استفاده مثبت از زمان سعی نماید تا حداقل امتیازات را داده و بیشترین امتیاز را کسب نماید. باز نگه داشتن امکان مذاکره برای رسیدن به توافق، اصل مهم در تعامل طرفین بود تا خروج حتما با توافق همراه باشد. چرا که در صورت خروج بدون توافق طرفین باید برای صدها میلیون دلار تجارت مشترک خود تعرفه و سهمیه وضع می کردند که تبعات گسترده‌ای برای هر دو طرف داشت. بنابراین تمام تلاش دو طرف رسیدن به توافقی قبل از پایان مهلت مقرر بود.
در نهایت دو طرف یک هفته مانده به زمان خروج قطعی انگلستان از اتحادیه اروپا اعلام کردند به توافقی درخصوص نحوه خروج دست یافتند. پس از آن نیز تا قبل از پایان سال ۲۰۲۰ نهادهای قانونی دو طرف توافق را تایید و تصویب کردند و از اولین روز سال جدید میلادی انگلستان به طور قطعی از اتحادیه اروپا خارج شد و روابط دو طرف بر اساس توافق شکل گرفته تنظیم گردید.
واکنش ها به توافق
" اورسولا فون در لاین" رییس کمیسیون اروپا توافق حاصله را خوب، منصفانه و متعادل توصیف کرد که از منافع اتحادیه اروپا محافظت می کند. او اعلام کرد که از این پس بریتانیا برای اتحادیه اروپا کشور ثالث اما یک شریک قابل اعتماد خواهد بود.بوریس جانسون نیزگفت: کشورش موفق شده بزرگ ترین توافق تجاری را کسب کند که واردات و صادرات بدون سهمیه و تعرفه را تضمین می کند. دولت بریتانیا این توافق را خبری خارق العاده خواند. به گفته دولت بریتانیا آن کشور بالاخره کنترل پول، مرزها، قوانین، تجارت و ماهیگیری در آب های خودش را به دست گرفت و هر آنچه طی همه پرسی سال ۲۰۱۶ و در انتخابات عمومی سال گذشته به مردم بریتانیا وعده داده شده بود، با این توافق حاصل شد.
خطوط کلی توافق
مطابق توافق صورت گرفته که ۱۵۰۰ صفحه است و هنوز جزییات زیادی از آن منتشر نشده است، دو طرف می توانند بدون مالیات یا اعمال تعرفه بیشتر بر کالاهای وارداتی به تجارت خود ادامه دهند. شهروندان انگلیسی برای سفر به اتحادیه باید ۶ ماه قبل از انقضای گذرنامه خود اقدام کنند و اگر مدت اقامت آنها بیش از ۳ ماه باشد، باید روادید بگیرند. به عبارتی تردد آزاد میان بریتانیا و اتحادیه اروپا پایان می یابد. شرکت های بریتانیایی برای ادامه ارایه خدمات مالی، تجاری، مشاوره ای و ... نیازمند ثبت دفتر در اتحادیه اروپا و کسب مجوزهای محلی و استانداردهای لازم در اتحادیه خواهند بود. همچنین برای تجارت کالا، باید اسنادی که مبدا کالای تولیدی است ارائه شود و تنها کالاهایی از تعرفه گمرکی معاف خواهند بود که کیفیت بالایی داشته باشند. اتحادیه اروپا پس از پایان یک دوره انتقالی که تا ژوئن آینده ادامه خواهد داشت، ۲۵درصد از ارزش محصولات صید شده توسط صیادان اروپایی در آب های بریتانیا را تا سال ۲۰۲۶ کاهش خواهد داد. فعالیت ماهیگیران اتحادیه در فاصله ۶ تا ۱۲ مایلی از آب های سرزمینی بریتانیا تضمین شده است. این دسترسی پس از این مدت ۵/۵ سال آینده به طور سالانه مورد توافق مجدد قرار می گیرد.
در زمینه تجارت کالا هیچ تعرفه ای بر کالاهای طرفین وضع نمی شود. در این زمینه امتیاز قابل توجهی به انگلستان داده شد که تاکنون به هیچ کشوری خارج از اتحادیه اروپا داده نشده است. هرچند با آغاز مرحله پسابرگزیت یک مرز سخت گمرکی و نظارتی بین اتحادیه اروپا و بریتانیا به وجود آمد و کالاها تنها پس از عبور از مراحل کنترل اجازه ورود به این اتحادیه را خواهند داشت. همچنین بریتانیا شرایط برابر برای فعالیت اقتصادی و اصل رقابت تجاری عادلانه را پذیرفته و بویژه استانداردهای زیست محیطی و حقوق نیروی کار را رعایت خواهد کرد. اگر چه دیگر ملزم به رعایت قوانین اتحادیه اروپا با پاسخگویی در مقابل دیوان عدالت اروپا نیست.
آن دسته از اتباع بریتانیا و اتحادیه اروپا که اکنون ساکن سرزمین طرف مقابل هستند طبق توافق قبلی طرفین، می توانند همچنان از این حق سکونت استفاده کنند. همچنین دو طرف راه هایی برای همکاری نزدیک در مورد موضوعات مهمی از جمله همکاری با آژانس های مبارزه با جرم در اتحادیه اروپا پیدا کردند. در کنار توافق انگلستان و اتحادیه اروپا، بریتانیا و اسپانیا نیز درخصوص وضعیت جبل الطارق به توافقی دست یافته و قرار شد شرایط شینگن در آن منطقه اعمال شود.
تبعات توافق
با توجه به اینکه حدود ۴۰ درصد گوشت انگلیس به اتحادیه اروپا صادر می شود، اگر توافق شکل نمی گرفت باید صادرات مطابق تعرفه های سازمان تجارت جهانی اعمال می شد. این تعرفه باعث کاهش قیمت گوشت گوسفند می شد و پرورش دهندگان بریتانیایی با ضررهای هنگفت مواجه می شدند. هرچند خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا باعث خواهد شد که شرکت های تجاری و مالی بریتانیا برای انجام خدمات در اتحادیه اروپا با محدودیت مواجه شوند.ترانزیت کالا در مناطق مرزی با تاخیر و بازرسی های اضافی انجام خواهد شد لذا بازار خودرو، شرکت های هواپیمایی و بسیاری از شرکت های تولیدی مجبور خواهند شد قطعات، لوازم و محصولات مورد نیاز خود را قبلا سفارش داده و دریافت کنند.
خروج بدون توافق بریتانیا از اتحادیه اروپا می توانست در سال آینده ۲ درصد از اقتصاد کشور را از بین ببرد و زیان ۴۰ میلیارد پوندی در پی داشته باشد. همینطور پیش بینی شده بود که برگزیت بدون توافق منجر به از بین رفتن ۳۰۰ هزار شغل در بریتانیا می شد. اگر چه توافق جدید امکان دسترسی ترجیحی به بازارهای یکدیگر را فراهم می کند اما در مقایسه با قبل محدودتر خواهد شد. پیش بینی شده پس از توافق و خروج، تولید ناخالص داخلی بریتانیا در مقایسه با دورانی که عضو اتحادیه بود، ۴ درصد کاهش خواهد یافت. در حالیکه تحلیلگران بر این باورند که اگر خروج بدون توافق شکل می گرفت، افت تولید ناخالص داخلی این کشور تا ۶ درصد افزایش می یافت.
همچنین با توافق صورت گرفته از یک سو جایگاه بخش کشاورزی و دامداری ایرلند حفظ شد و از سوی دیگر موانع سخت فیزیکی نیز بین دو ایرلند شکل نگرفت. وجود چنین موانعی می توانست ضمن به مخاطره انداختن آینده شغلی و تحمیل تعرفه های گمرکی، مشکلاتی در تردد آزادانه ساکنین شبه جزیره ایرلند ایجاد و حتی وضعیت ثبات و امنیت در این منطقه را خدشه دار کند. خروج انگلستان از اتحادیه اروپا شاید مجددا اسکاتلند را وارد فاز برگزاری همه پرسی برای جدایی از بریتانیا نماید. اتفاقی که یک بار با رای منفی مردم اسکاتلند مواجه شد اما معلوم نیست که این بار چه سرنوشتی بیابد.
انگلستان که در فکر ایفای نقش بریتانیای جهانی است اینک باید مسیر مجزایی از اتحادیه اروپا را طی نماید. مسیری که در صورت حضور مجدد ترامپ در کاخ سفید شاید آسان تر طی می شد. پیوستن به همگرایی هایی نظیر اتحادیه اروپا به این دلیل شکل می گیرد که کشورها با صرفنظر کردن از بخشی از حاکمیت و اقتدار خود به دنبال رسیدن به اهداف مشترکی برمی آیند. اهدافی که می دانند به تنهایی قادر به برآورده کردن آنها نیستند. اما انگلستان پس از دهه ها تصمیم گرفت از این همگرایی خارج شود تا منافعش را بهتر تامین کرده و به تنهایی به اهدافش برسد. اینک پس از برگزیت باید منتظر ماند و دید که آیا انگلستان از تصمیم خود رضایت خواهد داشت و یا در حسرت روزهایی که در پیوند با اروپا بود، خواهد ماند. ضمنا تبعات برگزیت بر اتحادیه اروپا چه خواهد بود. روندی که هم یکی از قدرتمندترین اعضا را از همگرایی خارج کرد و هم اینکه شاید با ترغیب سایر اعضا در نهایت باعث گسست این اتحادیه شود.
نوشته: دکتر اردشیر سنایی-استاد دانشگاه
