خبرگزاری فارس - اردبیل؛ کبری عزیزی: در دل کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای رنگ این بنا زیبایی و اصالت موج می‌زند و خطوط بی‌مانند و تکرارنشدنی که خدا را به زیبایی تمام فریاد می‌زند، تو را به سکوت وامی‌دارد. این‌جا یعنی در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، نظاره‌گر شاهکار هنر و معماری ایرانی اسلامی خواهید شد.
بدون شک بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی جزو معدود بناهایی در کشور است که هر رهگذری را وادار به تماشا می‌کند. این‌جا تذهیب و طلاکاری، منبت‌های ارزنده، گچ‌بری‌های زیبا، نقره‌کاری، نقاشی و تنگ‌بری نفیس و در نهایت خط بی‌مانند میرعماد چشم‌ها را خیره، نگاه‌ها را مبهوت و نفس را در سینه حبس می‌کند.
مجموعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، بقعه‌ای فراتر از یک آرامگاه است که با معماری خاص و زیبایش قدمتی هفتصد ساله دارد. معماری این بنا همانند معماری عصر رنسانس است و هنر خالص شرقی را با کاشی‌کاری، طرح‌ها، قاب، پنجره‌ها، مقرنس‌کاری‌ها و آجرکاری‌ها به خوبی نشان می‌دهد و این مجموعه زیباترین و عالی‌ترین نمونه معماری دوران صفویه است که در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
گرد هم آمدن ده‌ها اثر بدیع در رشته‌های مختلف هنری از ویژگی‌ها منحصربه فرد این مجموعه است. موزه‌های تخصصی باستان‌شناسی، موزه سنگ و کتابخانه تخصصی بقعه شیخ صفی،موزه چینی‌خانه، گنبد الله الله و... بخشی از این مجموعه تاریخی با معماری ایرانی اسلامی هستند.
مجموعه شامل بیرون بقعه (عالی قاپو)، سردر، حیاط بزرگ، رواق، مقبره شیخ صفی‌الدین، حرم‌خانه، مقبره شاه اسماعیل، چینی‌خانه (که دارای گچ‌بری‌های زیبا و چندین درِ چوبی و نقره‌ای نفیس است)، مسجد جنت‌سرا، خانقاه، چراغ‌خانه، چله‌خانه، شهیدگاه و متعلقات دیگر است که سالانه پذیرای صدها گردشگر می‌شود.
مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی شاهکاری از هنر و معماری ایرانی محسوب می‌شود که محل دفن شیخ صفی، شاه اسماعیل و تعدادی از صاحب‌منصبان دوره صفوی است. این مجموعه منحصربه‌فرد در سال ۱۳۱۰ در میان آثار ملی ایران قرار گرفت و تنها اثر ثبت جهانی اردبیل است.
یکی از اشیای نفیس بقعه شیخ صفی با شهرت جهانی، فرش اردبیل است که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی از ایران خارج شد و هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ در سن‌پترزبورگ روسیه قرار دارند.
شیخ صفی‌الدین اردبیلی
صفی‌الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی، سال ۶۵۰ در کلخوران اردبیل دیده به جهان گشود. نیای بزرگ دودمان صفویان از سادات بومی اردبیل ایران است، زبان مادری شیخ صفی‌الدین زبان آذری بود و اشعاری به این زبان ایرانی در کتاب صفوه الصفا و سلسله النسب سروده است پدر و اجداد وی در قریه کلخوران اردبیل زراعت داشتند و پیشینیان آن‌ها از قریه رنگین گیلان به اسفرنجان در حدود اردبیل آمده بودند. پدر او امین‌الدین جبرائیل نام داشت.
اگر بخواهیم بیشتر از شیخ‌صفی بگوییم باید بدانید وی عارف و بزرگ خاندان صفوی و بنیان‌گذار فرقه صوفی است، شیخ‌صفی صاحب چهار فرزند پسر به نام‌های محیی‌الدین، صدرالدین موسی، ابوسعید، علاءالدین و شرف‌الدین بود سل پادشاهان صفوی از شیخ صدرالدین، پسر دوم شیخ صفی است.
علاقه وافر شیخ‌صفی به مذهب، زبان‌زد بوده و همین علاقه باعث شد تا در جوانی قرآن کریم را حفظ کرده و ضمن تحصیل علوم مقدماتی به زهد و ریاضت بپردازد. شیخ صفی اردبیلی، عارف و شاعر قرن هشتم هجری قمری، مرید و داماد شیخ زاهد گیلانی و نیای شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویان است و طبق بررسی‌ها شیخ صفی بیش از ۳۰ سال به هدایت و ارشاد شاگردان اشتغال داشته و گفته‌اند که بیش از ۱۰۰ هزار نفر را تربیت کرده است.
طبق وصیت شیخ صفی‌الدین، جنازه وی در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوض‌خانه دفن شده است و بر قبر او بنایی وجود دارد که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول، آرامگاه‌‌های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.
شیخ‌صفی‌الدین‌اردبیلی پایه‌گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود که با گذشت زمان پیروان بسیاری به دست آورد.
مذهب خود او (صفی‌الدین) تسنن و شافعی مذهب بود و با آن‌که بعضی اقوال و اشعار منقول از او، از اتکا بر محبت و مهر علی حاکی است، این محبت علی با تسنن وی که در تاریخ‌ها از جمله حتی در «احسن التواریخ» بدان اشارت هست، مغایرت ندارد. در مکتوبی هم که عبیدالله خان ازبک به شاه تهماسب صفوی (سال ۹۳۶ هجری) می‌نویسد، گفته می‌شود که پدر کلان شما، جناب مرحوم صفی مردی عزیز اهل سنت و جماعت بوده است.
بنای مجموعه شیخ‌صفی
مجموعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی در دوره شیخ‌صفی ساخته و منزل و خانقاه شیخ بوده است. در دوره صفویه، این محل مورد ارادت شاهان صفوی بود و به‌عنوان یکی از مکان‌های مهم ملی و سیاسی محسوب می‌شد و پیکر شاه اسماعیل، تعدادی از بزرگان خاندان صفوی و کشته‌شدگان جنگ‌های شیروان و چالدران نیز در این مکان دفن شدند.
سابقه بخش‌هایی از این بنا به دوره خود شیخ‌صفی‌الدین، عارف نامی ایرانی، و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش می‌رسد. براساس منابع، منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان بود و بنابر وصیّت خود او، جنازه‌اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوض‌خانه دفن کردند و بر قبر وی بنایی ساختند.
مجموعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی همچون نگینی در میدان عالی‌قاپوی اردبیل می‌درخشد. معماری و کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای رنگ بنا، هر بیننده‌ای را ساعت‌ها به سکوت وامی‌دارد، اگر قصد دارید هنر دست معماران ایرانی را در تجسم گچ‌بری، خوش‌نویسی و کاشی‌کاریو در یک بنا و با هم ببینید، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی را از دست ندهید. در این گزارش به توصیف تنها گوشه‌ای از این بناهای ممتایز می‌پردازیم.
گنبد الله الله
گنبدی که کلمه «الله» را به زیبایی هر چه تمام‌تر به تصویر می‌کشد مقصودم گنبد الله الله است که بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و دو نمای ورودی در شمال و جنوب مجموعه دارد.
کلمه الله زیبایی و آرامش وصف‌ناپذیری را به آن بخشیده و تکرار این کلمه خاص و زیبا باعث شده تا این گنبد را گنبد الله الله بنامند. نمای شمالی با احداث قندیل‌خانه و اتصال به آن تقریباً گم شده است، اما قاب کاشی دور آن هنوز از بیرون به چشم می‌خورد. و اما نمای جنوبی به «قبله قاپوسی» (درِ قبله) مشهور است.
این گنبد از بیرون به‌صورت یک برج آجری استوانه‌ای شکل به نظر می‌رسد که روی قاعده سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می‌شود. تزیینات ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه‌ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزی‌های مکرّر اجرا شده است. در محل اتصال برج به ساقه گنبد کتیبه‌ای از آیات قرآنی به خط ثلث با کاشی معرّق سفید در متن لاجوردی، به چشم می‌خورد.
خوب است بدانید گنبد اللّه اللّه به خواست صدرالدین موسی ساخته شد و محل دفن شیخ صفی در یک صندوق چوبی منبت و خاتم‌کاری است به عنوان هسته مرکزی این مجموعه به شمار می‌رود.
چینی‌خانه
کاشی‌های خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته‌ای زیبایی خاص را به چینی‌خانه بخشیده است و شما با حضور در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی یکی از زیباترین تزیینات معماری را در چینی‌خانه خواهید دید. ساختمان چینی‌خانه دارای چهار شاه‌نشین و دارای تاقنماهای فوق‌العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی بوده که روی آن نقاشی و طلاکاری شده است، این بخش در دوره صفویه نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین در دل خود را به عهده داشته است.
از زیباترین عناصری که در چینی‌خانه می‌توانید مشاهده کنید سقف آن بوده که از چوب و گچ ساخته شده است. در این سقف می‌توانید محفظه‌هایی ببینید که از ارتفاع ۳ متری بدنه دیوار تا بالا ساخته شده‌اند که نقش‌هایی از گل و برگ برای تزیین آن‌ها به کار رفته است. این محفظه‌ها برای نگهداری از ظروف چینی و اشیای قیمتی درست شده و استفاده می‌شدند.
تالار چینی‌خانه، هنر معماری شیخ بهایی را به نمایش می‌گذارد و به خاطر استحکام بی‌نظیر و گردش نور اعجاب‌انگیزش توانسته با وجود حوادث تاریخی و زلزله‌های مختلف همچنان پابرجا بماند.
قندیل‌خانه
قسمت اصلی بنا که دقیقاً روبه‌روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌است، ۵ پنجره چوبی در طبقه فوقانی و ۵ پنجره در زیر آن زیبایی دو چندانی به قندیل‌خانه بخشیده است.
قندیل‌خانه، در حقیقت در جبهه شرقی صحن اصلی قرار دارد، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاه‌ها و چینی‌خانه و جنت‌سرا به احتمال زیاد در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است. قسمت فوقانی نمای خارجی بنا با مقرنس‌های قطاربندی و نقوش و کتیبه‌هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرّق تزیین شده است.
دیوار آجری قندیل‌خانه ازاره سنگی پیش آمده سکّومانندی دارد. بالای ازاره دو ردیف پنجره چوبی پنج تایی نصب شده که با فولاد مشبّک مسدود شده است. دور پنجره‌ها با کاشی‌های معرّق حاوی نقوش اسلیمی و گل و بته تزیین شده و بر بالای پنجره‌های پایینی نورگیرهایی از کاشی مشبک و کتیبه‌ای به خط ثلث به‌صورت قاب‌بندی وجود دارد.
در ردیف پایین در فاصله بین دو پنجره فرمانی از شاه طهماسب اول با خط نستعلیق بر سنگ مرمری به ابعاد چند متری کنده‌کاری شده که لزوم اجتناب ساکنان اردبیل از معاصی و مناهی و مراعات حرمت آستانه و نیز چگونگی آداب و مناسک زیارت را یادآوری می‌کند.
مسجد جنت‌سرا
مسجد جنت‌سرا در سمت چپ سرسرای ورودی قرار دارد و بزرگ‌ترین و بلندترین ساختمان بقعه محسوب می‌شود. مسجد جنت‌سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته است.
به نظر می‌رسد که فضای جنت‌سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده است؛ مسجد جنت‌سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده است. جنت‌سرا بزرگ‌ترین و بلندترین عمارت مجموعه مذهبی شیخ صفی‌الدین اردبیلی محسوب می‌شود و این بنا که به شکل هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است، فاقد محراب بوده طبق نظر محققان جنت‌سرا جزو قدیمی‌ترین بناهای مجموعه است.
ظاهرا جنت‌سرا پس از آن‌که شاه عباس اشیای گران‌بها و کتاب‌های کتابخانه سلطنتی را به بقعه اهدا کرده، به‌صورت کتابخانه درآمده است. احتمالا در اوایل قرن سیزدهم سقفی مسطح با شانزده ستون چوبی بر روی پایه‌های حجاری شده برای جنت‌سرا ساخته شده است.
شهیدگاه
شهیدگاه در مشرق و شمال بنای چینی‌خانه واقع شده و به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است. شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیع‌تری داشته است، ولی در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت‌سرا رفته است.
در کاوش‌های باستان‌شناسی چند سال قبل، در جبهه غربی و جنوبی بیرون از مجموعه، قبور متعددی پیدا شد که به نظر می‌رسید در ادامه گورستان شهیدگاه باشند.
از آن‌جا که شاه اسماعیل صفوی اهمیت بسیاری برای سربازان کشته‌شده خود در جنگ چالدران با دولت عثمانی قائل بود، دستور دفن پیکرها را در محوطه بقعه شیخ صفی داد و به این ترتیب، این قبرستان به شهیدگاه معروف شد.
در حال حاضر محل دفن کشته‌شدگان جنگ چالدران بازسازی شده و به عنوان «موزه سنگ قبر جان‌باختگان جنگ چالدران» جهت بازدید عموم آماده است.
حرم‌خانه و چله‌خانه
حرم‌خانه از فضایی مربع‌شکل با یک گنبد آجری ساده تشکیل شده است که احتمالا به‌دلیل دفن همسر شیخ صفی در آن‌جا به‌عنوان حرم‌خانه شناخته می‌شود؛ هرچند بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی در مجاورت وی دفن شدند که تعدادشان به ۱۰ قبر می‌رسد.
دو چله‌خانه موسوم به چله‌خانه قدیم و جدید در این مجموعه وجود دارد که چله‌خانه قدیم که در سمت چپ حیاط کوچک برای جلوس شیخ صفی قرار داشته، با گذر زمان از بین رفته است. چله‌خانه جدید واقع در سمت راست حیاط کوچک، در زمان صدرالدین موسی با هدف ایجاد محلی برای جلوس خود و مریدانش ساخته شد.
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، به راستی که شاهکار معماری و تاریخ در یک قاب است. مجموعه‌ای که زیبایی و اصالت آن هر بینده‌ای را به سکوت وامی‌دارد. اگر به اردبیل سفر کردید حتما از این بقعه که همچون نگینی در مرکز شهر می‌درخشد، بازدید کنید.
انتهای پیام/۳۴۶۳/م
