خبرگزاری مهر - گروه استانها: یکی از ارزشمندترین یادگارهایی که از روزگار کهن برای ما باقی مانده، کاروانسراها هستند. این ابنیه ها به حَسَب موقعیت و کارکردی که در روزگار قدیم داشته‌اند، به دو دسته برون‌شهری و شهری تقسیم می‌شدند.
در گذشته کاروانسراها از جمله خدماتی بودند که حکومت مرکزی برای کاروانیان و مسافران در نظر می‌گرفت، البته در برخی موارد کاروانسراها توسط افراد خَیِر نیز ساخته می‌شدند.کاروانسراهای برون شهری را عمدتاً در بیابان و دشت‌ها می‌ساختند و کاروان‌ها در بین سفرهای خود زمانی را در این اماکن به استراحت می‌پرداختند، و کاروانسراهای شهری به طور منظم به بازارها برای داد و ستد و معاملات منتهی می‌شدند.
بررسی اجمالی کاروانسراها از بدو پیدایش تا دوران شکوفایی، گویای این حقیقت است که این نوع بنا از ضروری‌ترین و کاربردی‌ترین آثار معماری این سرزمین بوده و اشکال و انواع آن در دوران تکامل و توسعه، کم‌تر متروک شده و این علتی جز نیازمندی جامعه سنتی به آن نداشته است. در ادامه چند نمونه از کاروان سراهای معروف استان خراسان رضوی را معرفی می‌کنیم.
رباط عباس آباد مشتمل بر دو حیاط است
یکی از این کاروانسراها یا به عبارتی دیگر مجموعه رباط تاریخی «عباس آباد» از مهمترین آثار ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی تایباد است که با مساحت وسیع حدود ۵ هکتار در ۲۶ کیلومتری شمال غربی تایباد و در حاشیه جاده تایباد-مشهد قرار دارد و متعلق به دوره تیموری و صفوی و بخشی از آن نیز متعلق به دوره قاجار است. این بنا در سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت شده است.
رباط عباس آباد مشتمل بر دو حیاط است و پیرامون آنها، ایوان، ایوانچه، اتاقک‌ها و آب انبار وجود دارد که آب آن از قنات و باران تأمین می شده است. شواهد معماری بنا نشان می‌دهد بخش مسکونی و قسمتی که برای احشام در نظر گرفته شده از یکدیگر جدا بوده است. همچنین بخش مسکونی دارای نقشه‌ای چهار ایوانی بوده و اتاقک‌های آن به اندازه‌های متفاوت ساخته شده است. این مکان نیز از ظرفیت خوبی برای برنامه‌های رصدی و نجومی به دلیل قرار گرفتن در دشتی وسیع و به دور از آلودگی نوری برخوردار است.
کاروانسرای تاریخی عباس آباد در زمان آبادانی و رونق خود از جمله کاروانسراهای معتبر استان خراسان رضوی به حساب می‌آمد و در گذشته در مسیر جاده ابریشم بوده و از معماری منحصر به فردی برخوردار است. این بنا به دلیل فضاهای متعدد و دارا بودن امکانات رفاهی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و در سفرنامه‌ها و متون تاریخی نیز از آن یاد شده است. این بنا به دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای خاص، کمترین آسیب انسانی به آن وارد شده و از نکات برجسته آن ۲ حیاطی بودن آن و دارا بودن حوض انبار است و قرار گرفتن این بنای تاریخی در مسیر کشور افغانستان به ایران از سوی مرز دوغارون می‌تواند گردشگران داخلی و خارجی را به سوی خود جذب کند.
کاروانسرای مزینان از بیرون دارای پلانی مستطیل شکل و دارای حیاط مرکزی است
از نمونه‌ی دیگری می‌توان از کاروانسرای مزینان، که در شهرستان داورزن در روستای مزینان قرار دارد، نام برد. این کاروانسرا از لحاظ سال ساخت در دسته کاروانسراهای دوران صفویه قرار می‌گیرد. این کاروانسرا در جاده ابریشم قرار داشت به همین خاطر از اهمیت زیادی برخوردار بود و سالیانه کاروان‌های زیادی در این مکان اطراق می‌کردند و به استراحت می‌پرداختند.
از این کاروانسرا با عنوان رباط شاه عباسی در بسیاری از سفرنامه‌ها یاد شده است. بر اساس مدارک تاریخی به جا مانده در سال ۱۰۶۴ هجری قمری، حاج محمد طالب برای افرادی که در راه مانده‌اند این کاروانسرا را بنا و آن را وقف کرد.
این بنا در دو مرحله یکی در سال ۱۲۸۳ هجری قمری توسط حاج علی تقی، تاجر کاشانی، و بار دیگر در سال ۱۳۱۸ هجری قمری به وسیله حاج محمد علی آقا ترمیم شد.
این کاروانسرا از بیرون دارای پلانی مستطیل شکل و دارای حیاط مرکزی است، اتاق‌ها یا همان حجره‌ها و دیگر قسمت‌ها در اطراف حیاط قرار دارند. دروازه ورودی در قسمت شمالی کاروانسرا قرار دارد و برای ورود باید به آن سمت مراجعه کرد. سردر ورودی دارای سه کتیبه است که دو عدد از آنها با سنگ مرمر سفید و یکی با سنگ خاکستری ساخته شده است.
جنس درب ورودی چوبی است که بر روی ایوانی بلند بنا کرده‌اند، که احتمالاً از درخت افرا درست شده است. در دو طرف ایوان مذکور، سه طبقه طاق نما واقع شده که طاق نمای وسطی و آخری به صورت مربع است. طاق نماهای طبقه اول و سوم به صورت مستطیل بوده که از طریق ورودی باریکی که این قوس هلالی روی آن زده شده به اتاقک انتهای آن راه دارد.
رو به روی هر حجره می‌توان ایوانچه‌ای همراه با طاق جناغی را مشاهده کرد، این الگو در تمام قسمت‌های کاروانسرا تکرار شده است.
نکته جالب توجه در مورد این سازه وجود حوض انباری در رو به رویی درب ورودی آن قرار دارد؛ این حوض انبار مسئولیت تأمین آب کاروانسرا را بر عهده داشته است. این حوض انبار تمامی عناصر آب انبارهای قدیمی را دارد و دو بادگیر نیز بر فراز آن قرار داده‌اند که کار تهویه فضا و خنک کردن آب را انجام می‌داد. برای ساخت کاروانسرا و حوض انبار رو به روی آن از مصالحی همچون آجر و ملات گل و گچ استفاده کرده‌اند
راه‌های دسترسی به کاروانسرای مزینان
برای اینکه از این مکان دیدن کنید باید به روستای تاریخی مزینان، زادگاه دکتر علی شریعتی، سفر کنید. این روستا در ۶ کیلومتری شهر داورزن قرار دارد. لازم به توضیح است که قدمت روستای مزینان به دوره قاجار بر می‌گردد ولی کاروانسرا در دوران صفوی ساخته شده، که به احتمالاً زیاد از دلایل تشکیل این روستا همین کاروانسرا است. برای دیدار از این مکا نیازی به پرداخت هزینه نیست و می‌توانید با ورود به این سازه از امکانات آن نیز استفاده کنید. علاوه بر این روستای مزینان دارای بافت تاریخی زیبایی است که می‌توانید هم زمان از روستا هم دیدن کنید.
کاروانسرای فخرآباد به لحاظ دارا بودن تزئینات معماری یکی از منحصر به فرد ترین کاروانسراهای خراسان رضوی است
در بررسی بعدی به سراغ کاروانسرای فخرآباد در شهرستان بجستان، بخش یونسی، روستای فخر آباد می‌رویم، این اثر به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرای فخرآباد به لحاظ دارا بودن تزئینات معماری یکی از منحصر به فردترین کاروانسراهای استان خراسان رضوی است.
رباط فخرآباد یکی از مناطق تاریخی در روستای فخرآباد است که در شهرستان بجستان در استان خراسان رضوی واقع شده است. این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار است. تزئینات جالب توجه این رباط استفاده از آجرهای با پخت ناقص است که با تلفیق آن با آجرهای معمولی اشکال هندسی زیبایی در قسمت پیشانی سردر ورودی و بخش شاه نشین آن به وجود آمده است و از معماری زیبای آن شامل سردر ورودی ایوانچه‌های طرفین ورودی به عنوان توقف گاه تابستانی، شاه نشین، فضای اصطبل، بارانداز و صحن است. پلان بنای کاروانسرای فخرآباد مربع شکل دارای چهار ایوان و یک هشتی ورودی است که دو ایوان شاه نشین در دو ضلع شمال غربی و جنوب شرقی هستند همچنین در پشت شاه نشین ها دو تالار سرتاسری قرار دارد که به دو طرف ورودی و نیز پشت ایوان ضلع شرقی امتداد یافته است. در گذشته در روستای فخر آباد دو کاروانسرا وجود داشت که کاروانسرای دوره صفوی آن در سال‌های گذشته تخریب شد و این کاروانسرا متعلق به دوره قاجار و یا قبل از آن می‌باشد. روستای فخر آباد از توابع یونسی بجستان است که در ۲۹ کیلومتری مرکز این شهرستان واقع شده است.
همچنین کاروانسرای مهر نیز در مسیر جاده ابریشم و محور سبزوار به شاهرود در ۵۰ کیلومتری غرب سبزوار قرار دارد که یکی از زیباترین کاروانسراهای بین راهی و متعلق به دوران قاجار است. این کاروانسرا به خاطر اهمیت و همین طور معماری خاص خود در لیست میراث فرهنگی و تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
پلان این کاروانسرا به صورت مستطیلی شکل و از نوع چهار ایوانی و به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است و ۲۸ عدد اتاق آن در اطراف حیاط چیده شده‌اند. قسمت‌های مختلف این کاروانسرا شامل هشتی، حیاط مرکزی، اتاق‌ها، اصطبل‌های شرقی و غربی و یک محل شاه‌نشین می‌شود.
راهرویی اتاق‌های این کاروانسرا را به یکدیگر متصل می‌کند که بسیار زیبا و به صورت هشت ضلعی است و دو اتاق مستطیل شکل به طور قرینه در دو طرف آن قرار دارد. ایوان‌های این بنا در چهار طرف آن قرار دارد که ایوان‌های شرقی و غربی نسبتاً بزرگ‌تر از دو ایوان دیگر هستند و در پشت آنها اتاق‌های متعدد دیده می‌شود، دارای دو اصطبل سراسری در این مکان و در زیر ایوان شمالی کاروانسرا یک آب انبار قرار دارد.
روبروی دروازه ورودی شاه نشین زیبای کاروانسرا قرار دارد که از یک ایوان و یک حیاط هشت ضلعی با اتاق‌های متعدد مربع و مستطیل شکل ساخته شده است. طاق‌ها و قوس‌هایی که در سرتاسر سازه موجود دارند به صورت جناغی و هلالی هستند که از تزئینات آن به حساب می آیند علاوه بر این برای تزئینات از نیم دایره‌های آجری استفاده کرده‌اند. مصالحی که در ساخت کاروانسرا استفاده شده آجر، ملات گل و گچ است.
راه‌های دسترسی به کاروانسرای مهر
این اثر تاریخی در شهرستان داورزن و روستای مهر قرار دارد بنابراین اگر قصد داشتید که از آن دیدن کنید بهتر است از خودرو شخصی استفاده کنید تا از مناطق تاریخی و زیبا در مسیر هم دیدن کنید.اکنون این امکان تغییر کاربری داده و به استراحتگاه بین راهی تبدیل شده است پس می‌توانید علاوه بر تماشای معماری زیبای آن زمانی را نیز به تفریح و استراحت بگذرانید.
و در آخر یکی دیگر از جاذبه‌های دیدنی شهرستان سبزوار کاروانسرای زعفرانیه مربوط به دوره سلجوقی می‌باشد که در دهستان رباط، روستای زعفرانیه واقع شده است. این بنا در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۶۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این چنین به نظر می‌رسد که بر روی بنایی متروکه کاروانسرایی مربوط به دوره سلجوقی احداث شده و دارای آب انباری در ضلع جنوب غربی است.
کاروانسرای زعفرانیه که در دوره صفوی مرمت شده است
کاروانسرای زعفرانیه که در دوره صفوی مرمت شده است، از نوع چهار ایوانی دارای حیاط مرکزی و اصطبل‌هایی در اطراف آن است. در بعضی از طاق نماهای تزئینات مقرنس وجود دارد و پلان دارای ریتم، تقارن، و تعادل است که ساخت آن متأثر از سبک آذری و آجرکاری‌های آن متأثر از سبک رازی است. در خصوص وجه تسمیه و نام گذاری آن باید گفت: در ساخت کاروانسرای زعفرانیه که ویرانه‌های آن میان نیشابور و بیهق (سبزوار) برپاست، چنین یاد می‌کنند که بازرگانی چینی برای آنکه رونق بازار چین را به رخ بازرگانان ایرانی کشد، یک کاروان زعفران به ایران گسیل داشت و به کاروانسالار فرمود که هر آینه زعفران را به کسی بفروشد که یکجا توان خرید آن را داشته باشد؛ و بازرگان که از راه شمال شهرهای ایران را پیموده بود و خریدار نیافته بود، به هر کجا که می‌رسید خودنمایی نموده و می‌گفت که در ایران کسی توان خرید زعفران‌های ما را نداشت!
هنگام بازگشت، در نیشابور به جایی رسید که بازرگانی کاروانسرایی می‌ساخت. از وی چگونگی را پرسیدند و او داستان را باز گفت. بازرگان نیشابوری را غیرت به جوش آمد و زعفران‌ها را یکجا از او بخرید و بفرمود تا در زیر پی ساختمان کاروانسرا ریزند! و به کاروانسالار گفت: به چین بازگرد و بگو که محموله‌ی زعفران شما را در ایران در گِل و پی کاروانسرا ریختند.
نام این کاروانسرا زعفرانیه گردید و سده‌ها از آن بوی خوش زعفران می‌آمد.
جاهای دیدنی اطراف کاروانسرای زعفرانیه سبزوار
کاروانسرای شاه عباسی، یخدان (یخچال)، آب انبار، قلعه قدیمی روستا، حمام قدیمی، آسیاب قدیمی و مهمانسرای دوران قاجاری جاذبه‌های اصلی گردشگری روستای زعفرانیه هستند و بر رونق این روستا پیش از پیش افزوده‌اند.
کاروانسرای فخرداوود
در مورد کاروانسرای فخر داوود باید گفت: دوره تیموریان را باید وارث شهرهای ویران و از رونق افتاده از عهد مغولان و ایلخانیان دانست که تمام تلاش خود را داشتند تا این شهرها به آبادانی پیش از مغولان برسانند. در واقع تیموریان را باید موجد واقعی احیای نظام پیشه‌وری، اصناف و همچنین اعتلای بازرگانی و تجارت داخلی و خارجی در شهرهای شرق ایران دانست. کاروانسراهایی که سازنده آن تیموری‌ها هستند ویژگی‌های خاصی دارند که احتمالاً به وضعیت اجتماعی و اقتصادی آن دوران بازمی‌گردد و این موارد در معماری آنها مشخص است.
فعالیت‌های بازرگانی در زمان تیموریان پر رونق و شکوفا شد. همین امر باعث شد تا راه‌های تجاری بسیاری از هرات تا چین و هند کشیده شود که از میان سمرقند می‌گذشت. با انتقال پایتخت از تبریز به سمرقند، راه قدیم ابریشم از طریق خراسان به سمرقند و از آنجا به چین می‌رسید. رفت و آمد بازرگانی داخلی فلات ایران از چندین محور مانند سلطانیه، قزوین، ری و نیشابور به تبریز (پایتخت پیشین) می‌پیوست.
کاروانسرای فخر داوود یکی از این کاروانسراهای به جا مانده از دوران تیموریان در نزدیکی بینالود، در استان خراسان رضوی می‌باشد.کاروانسرای فخر داوود یکی از کاروانسراهای به جا مانده از دوره تیموریان می‌باشد. این کاروانسرا در میان راه ابریشم (نیشابور به توس) واقع شده بود و امروزه در جوار روستایی به نام فخر داوود قرار دارد.
قدمت کاروانسرای فخر داوود به بیش از ۷۰۰ سال می‌رسد.فخر داوود، منزلی بر کناره شاهراه نیشابور به توس (جاده ابریشم) و بعد از منزل قدمگاه قرار داشته است.
فخرداوود در حدود یکصد سال پیش قلعه‌ای مستحکم با صد خانوار جمعیت بود و مهمترین قسمت بنای فخرداوود کاروانسرای سرپوشیده‌ای بود که از بناهای دوره تیموری است؛ این بنا در دوره صفویه مرمت شده و در دوره قاجاریه تا سال ۱۳۰۲ هجری قمری دوباره به وسیله محمد ولی میرزا پسر فتحعلی شاه و امیرنظام الدوله تعمیر شده است.
کاروانسرای فخر داوود در حدود ۸۵۳ مترمربع گستردگی دارد و از نوع کاروانسراهای کوهستانی است. این کاروانسرا سرپوشیده است و همین امر نشان می‌دهد فخر داوود جزو کاروانسراهای زمستانی تیموریان بوده است.
کاروانسرا در دوره صفویه و قاجار مرمت شده و همین امر باعث شده که اصالت بنا در ظاهر مشخص نباشد. در بخش بالایی کاروانسرا محل تیراندازی دیده می‌شود و در ضلع جنوبی آن اتاق‌ها و شاه‌نشین ساخته شده است.
به نظر کاروانسرای فخر داوود یکی از کاروانسراهای مجلل و باشکوه دوره تیموریان بوده و در نمای بیرونی آن برج‌های دیده‌بانی نیز دیده می‌شود که امنیت مسافران و کاروانیان را تأمین می‌نمودند. برای رفتن به کاروانسرای فخر داوود باید از بینالود به سمت روستای فخر داوود بروید. این کاروانسرا در حاشیه جاده قدیم ابریشم واقع شده و به راحتی بر روی نقشه قابل جستجو است.
