به گزارش «مبلغ»- ممکن است کسی شما را به شام یا ناهار دعوت کند، اما شما می‌دانید یا احتمال می‌دهید که این دعوت از صمیم قلب و رضایت صد درصد نباشد و از او می‌پرسید «تعارف شاه عبدالعظیمی که نمی‌کنید؟»
قدیمی های تهران که سرد و گرم روزگار را بیشتر چشیده اند، بهتر به یاد دارند که تعارف شاه عبدالعظیمی ریشه در کجا دارد؛ همان زمانی که اولین قطار ایران بین تهران و شهرری راه افتاد و به سال ۱۲۶۷ برمی گردد. یعنی حدود ۱۳۵ سال که آن زمان مردم به آن قطار می گفتند ماشین دودی و خیلی هم از آن می ترسیدند، به گونه ای که جرات سوار شدن بر آن را نداشتند. به همین دلیل وقتی مدیران شرکت خارجی دیدند که بازارشان کساد شده، از ناصرالدین شاه خواستند تا خودش به همراه عده‌ای از اشراف و مقامات دولتی سوار ماشین دودی شوند و اینگونه بود که ترس مردم فرونشست و بازار سفر به شاه عبدالعظیم، هم برای زیارت و هم برای سیاحت رونق گرفت.
اما ارتباط تعارف شاه عبدالعظیمی با ماشین دودی چیست؟ مسافران این قطار باید بلیط دو سره یعنی رفت و برگشت به قیمت سه شاهی می خریدند که در اواخر کار به حدود سه ریال رسید و برخی از مردم شهرری هم که می‌دانستند تهرانی ها بعد از زیارت باید با همان بلیط به تهران برگردند و در شهر ری ماندنی نیستند، تعارف به ماندن و صرف شام می کردند و مسافر بیچاره که راهی جز بازگشت با قطار نداشت، نمی‌توانست تعارف شام را بپذیرد و از آن زمان به بعد تعارف شاه عبدالعظیمی بین تهرانی ها معروف شد.
مردم شهر ری پس از پیروزی انقلاب اسلامی و ورافتادن فرهنگ و نام های طاغوتی به ویژه واژه شاه، هنگام زیارت حرم عبدالعظیم و نشانی دادن به زائران، واژه حضرت را جایگزین شاه کردند و گفتند حضرت عبدالعظیم(ع) حسنی و اگرچه پیشتر گفتیم شاه داریم تا شاه ، اما این شاه با آن شاهان تفاوت دارد. در گذشته در عرف عامه مردم کلمه شاه در بسیاری از موارد به نشانه تجلیل و احترام به کار می رفت. به‌طور مثال به حضرت علی (ع) می گویند شاه مردان، به امام حسین (ع) شاه شهید یا شاه شهیدان، به امام رضا (ع) می گویند شاه خراسان و واژه شاه و شاهزاده در مورد بسیاری از امامزاده ها نیز به کار می رود. به طور مثال، شاه حمزه در قم یا شاهزاده حسین در قزوین و شاه سلطانعلی در اردهال کاشان. برخی از مورخان می گویند لقب شاه از سده های ۱۳ و ۱۴ به عبدالعظیم حسنی اضافه شد.
اگر رهبر انقلاب از این نگین شهر ری به عنوان قبله تهران یاد کردند، به دلیل جایگاه علمی و دینی حضرت عبدالعظیم(ع) است، اما چه کنیم وقتی صحبت از شاه عبدالعظیم می شود، برخی که فیلشان یاد هندوستان می کند، سری تکان می دهند و می گویند یاد کباب بازار شاه عبدالعظیم با آن ریحان های خوش بوی آن به خیر که دیگر نه از آن کباب ها خبری است و نه از آن صفای بازار قدیم.
سالروز ولادت حضرت عبدالعظیم(ع) حسنی بهانه ای شد تا هم ریشه تعارف شاه عبدالعظیمی را بگوییم و هم اشاره ای به جایگاه دانشمندی کنیم که طبق برخی روایات، امیدواریم پاداش زیارت آن حضرت در شهر ری همچون ثواب زیارت سیدالشهدا(ع) در کربلا باشد و به قول امام خمینی (ره) که هر وقت می شنید، شاگردانش به قصد زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) عازم شهر ری هستند، آنان را با این شعر به درک محضر آیت الله بافقی تشویق می کرد که «چه خوش بود که به یک کرشمه دو کار؛ زیارت شه عبدالعظیم و دیدن یار». حالا این مرحوم بافقی که بوده و چرا به دلیل دفاع از عفاف و حجاب به شهرری تبعید شد و چه اجر و قربی در نزد امام زمان (عج) داشته و چه حکایت ها از او تعریف کرده اند، بماند.
اگر ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) همچون زیارت سرور و سالار شهیدان باشد، باید مردم شهر ری توجه بیشتری به مسوولیت خود به عنوان مجاوران حرم سیدالکریم داشته باشند. در واقع همان‌گونه که شیعیان و مردم عراق در طول سال به‌ویژه در اربعین حسینی احترام ویژه ای برای زائران امام حسین(ع) قائل هستند، مردم و مسوولان شهر ری هم باید توجه ویژه ای به زائران داخلی و خارجی این حرم داشته باشند و چه زیباست وقتی مجاوران سیدالکریم به پیشواز زائران بروند و از آنان پذیرایی کنند و زائران را برای صرف غذا و استراحت به خانه های خود دعوت کنند؛ البته نه از نوع تعارف شاه عبدالعظیمی! همچون ایام اربعین که مردم و مسوولان تهران و شهر ری با دل و جان میزبان حدود چهار میلیون زائر تهرانی بودند که می گفتند چون از پیاده روی نجف تا کربلا جا مانده بودند، برای درک ثواب زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده از میدان امام حسین(ع) تا حرم حضرت عبدالعظیم(ع) را طی طریق می کنند؛ هرچند خیلی از حرم رفته ها هم در این پیاده روی حضور داشتند.
البته مجاوران یعنی مردم شهرری و حتی تهرانی ها مسوولیت های بیشتری دارند. روح آیت الله العظمی بهجت شاد که به مردم تهران سفارش می کرد هفته‌ای یک بار به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) بروید و خودش هم در مسافرت‌هایی که از تهران عبور می کرد، چه در مسیر رفت و چه در راه بازگشت اصرار داشت که به حرم حضرت عبدالعظیم(ع) مشرف شود. شاید شما هم هنگام ورود به حریم شهرری این جمله آیت الله بهجت را دیده باشید که اگر اهل تهران هفته‌ای یک مرتبه به زیارتش نروند، جفا کرده‌اند.
همه مطالبی که تا اینجا بیان کردیم به نوعی مقدمه و حاشیه بود تا به اصل مطلب برسیم و آن نیم نگاهی به جایگاه حضرت عبدالعظیم(ع) و این سیدالکریم است؛ همان دانشمندی که با چهار واسطه به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد و به همین دلیل او را عبدالعظیم حسنی نامیدند. آن حضرت به روایتی در سال ۱۷۳ هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود و در ۷۹ بهار زندگی خود توفیق شرفیابی به محضر ثامن الحجج علی بن موسی الرضا، امام جواد و امام هادی (علیهم السلام) را یافت و بهره های علمی و معنوی از آن بزرگواران برگرفت و احادیثی را به نقل از این امامان روایت کرد.
در بیان شخصیت علمی سیدالکریم همین بس که امام هادی (ع) گاهی شیعیان را راهنمایی می کردند تا سوالات و مشکلات خود را از این دانشمند بپرسند و یکی از امتیازات آن حضرت، تواضع و فروتنی نسبت به ائمه معصومین (ع) بود، به گونه ای که حضرت عبدالعظیم(ع) یک بار خدمت امام هادی (ع) رسید و عقاید دینی خود را بر آن حضرت عرضه و امام نیز او را تایید کرده و در شان عبدالعظیم فرمود انت ولینا حقا یعنی تو دوست واقعی ما هستی. این درخواست حضرت عبدالعظیم(ع) برای تایید اصول دینش که از سوی امام معصوم صادر شد، به حدیث عرضه دین معروف است و برخی کارشناسان معتقدند این حدیث عرضه دین می تواند همچون کنترل کیفی در منظومه دینداری هر مسلمانی باشد.
حجت الاسلام محمدمهدی زارعی گلپایگانی استاد حوزه علمیه اصفهان به خبرنگار معارف ایرنا گفت: از این الگوی ارزشمند عبدالعظیم در عرضه دین به حجت و ولی خدا نباید غافل شویم. گاهی می گویند یک محصول هنگام خروج از کارخانه نیازمند کنترل کیفیت از سوی یک کارشناس است. ما نیز نیازمند یک کنترل مستمر هستیم و باید باورهای دینی خود را که قرار است دنیا و آخرت، ما را همراهی کند و سعادت دنیا و آخرت را برای ما به همراه داشته باشد، کنترل کنیم و به همین دلیل باید با چشمه جوشان علم عالمان دینی در ارتباط باشیم و بهره بگیریم.
شاید فیلم سینمایی مسافر ری را دیده باشید؛ همان فیلمی که داود میرباقری در سال ۷۹ ساخت و سفر حضرت عبدالعظیم(ع) را از سامراء به ری و رویدادهای آن دوره روایت کرد. البته برخی معتقدند این فیلم که به صورت مجموعه تلویزیونی در ۶ قسمت از سیما هم پخش شد فقط به سفرنامه حضرت عبدالعظیم(ع) از عراق به ایران پرداخته و نتوانسته شخصیت آن حضرت را به تصویر بکشد.
اینگونه بود که حضرت عبدالعظیم(ع) به صورت یک مسافر ناشناس وارد ری شد و در محله ساربان در کوی سکه الحوالی به منزل یکی از شیعیان رفت. مدتی در زیرزمین آن خانه به سر می برد و مردم از حضورش بی خبر بودند و افراد انگشت شماری از شیعیان او را می شناختند و از حضورش در آن محله، مطلع بودند که آنان هم می کوشیدند که این خبر، فاش نشود تا خطری جان حضرت عبدالعظیم(ع) را تهدید نکند اما با گذشت زمان، افراد بیشتری آن حضرت را شناختند و به خانه اش رفت و آمد می کردند تا از علوم و روایاتش بهره گیرند.
از حجت الاسلام محمد رضایی آدریانی پژوهشگر تاریخ شیعه درباره جایگاه حضرت عبدالعظیم(ع) پرسیدم که گفت: این دانشمند شیعی به صورت نیمه مخفی و بدون این که حساسیتی ایجاد کند، وارد ری شد و شیعیان اندک آن دیار را به سمت خود جذب کرد. حضرت عبدالعظیم(ع) تعداد کمی از راویان حدیث را که در این شهر بودند، گرد خود آورد و یک مدرسه اولیه حدیثی ایجاد کرد و اندک اندک شیعه عاطفی شهرری را تبدیل به شیعه مکتبی کرد و بعد بسترهای توسعه را برای آنان فراهم کرد. یعنی افراد را تربیت می کرد. بنا بر این محدثینی که از ری هستند، شاگردان حضرت عبدالعظیم(ع) محسوب می شوند. مثل سهل بن زیاد رازی و ابوحماد رازی و حتی دانشمندانی مانند خالد بن محمد بن برقی و احمد بن مهران قمی که از قم هستند و حمزة بن قاسم علوی که وارد ری شدند و طیف‌های مختلف شاگردان عبدالعظیم را تشکیل دادند.
وی از حضرت عبدالعظیم(ع) به عنوان سرآمد سادات حسنی یاد کرد و گفت: آن حضرت از تبار سادات حسنی بود و سادات حسنی بعدها به خاطر اینکه به دنبال بعضی از مناصب بودند، گاهی با اهل بیت حاشیه داشتند. البته بعضی از آنها دارای معرفت و ولایت به اهل بیت بودند که حضرت عبدالعظیم(ع) در این زمینه شاخص بودند و خوش درخشیدند. سیده نفیسه خاتون، عمه عبدالعظیم بود که در مصر، محور معنویت و عشق و علاقه مردم به اهل بیت به شمار می رفت ولی حضرت عبدالعظیم(ع) سرآمد سادات حسنی بود. چون وی بیش از ۷۰ سال در محضر ائمه حضور داشت. آن بزرگوار مدتی در خدمت امام رضا (ع) بود و ۲۰ سال محضر امام جواد(ع) را درک کرد. همچنین ۱۴ سالی که امام هادی(ع) در مدینه بودند، عبدالعظیم به صورت مستقیم از آن حضرت کسب فیض می‌کرد.
رضایی درباره هجرت حضرت عبدالعظیم(ع) به ری گفت: گزاره ها و فرصت‌های متعددی در مناطقی همچون یمن، شمال آفریقا، مصر، ایران، دره سند و پاکستان پیش روی آن حضرت بود ولی این دانشمند شیعی که در مدینه مخفی بود، ناگهان سر از ری درآورد اما چرا به ری مهاجرت کرد؟ در واقع یک انتخاب هوشمندانه بود. چون در آن زمان ایران با الهام از مکتب اهل بیت در حال متحول شدن بود. یعنی علویان و شخصیت‌های شیعه به شهرهایی مانند اصفهان، آذربایجان و شیراز مهاجرت می‌کردند و این شهرها متحول می شدند. کمتر کسی تصور می‌کرد که منطقه ای مانند خراسان یا شهرهای اصفهان و شیراز به شهرهای اهل بیتی تبدیل شود و در همان زمان قم به عنوان شهر محوری اهل بیت مطرح بود ولی در کنار شهر قم که یک شهر کوچک بود، شهر بزرگ ری وجود داشت که دورترین فاصله را از مکتب اهل بیت داشت.
این پژوهشگر مذهبی درباره فاصله ری از مکتب اهل بیت گفت: این دوری دو دلیل داشت. یکی این که ناخواسته و بدون اینکه مردم آن گناهی کرده باشند، نام این منطقه در پرونده کربلا وارد شده بود و به نام آن منطقه جنایت بزرگ کربلا رخ داده بود. بنابراین مردم آنجا مقصر نبودند ولی برچسبی در تاریخ به نام ری زده شد. دلیل دوم نیز این بود که بنی امیه بر اساس این برچسب ناخواسته در دوران ۹۰ ساله خود تلاش وسیعی کرده بودند تا مردم مناطقی مانند ری و اصفهان را با دورترین فاصله با مکتب اهل بیت تربیت کنند و هیچ زمینه‌ای برای مکتب اهل بیت در این مناطق نباشد.
وی افزود: با این اوصاف در اصفهان می بینیم که برخی فرزندان علی بن جعفر الصادق به آنجا رفتند و ساکن شدند و بعضی از علمای شیعه نیز در آنجا سکونت گزیدند و اصفهان را به تدریج متحول کردند. این تحول در ری نیازمند یک اتفاق مهم بود و حضور یک شخصیت شیعه منتسب به پیامبر می توانست این تحول را ایجاد کند و لذا حضرت عبدالعظیم(ع) تصمیم گرفت که خودش در ری حضور پیدا کند.
رضایی اضافه کرد: حضرت عبدالعظیم(ع) حدود ۱۰ سال در ری سکونت داشت اما این حضور، شیعه عاطفی اندک را به یک جامعه هویت یافته مکتبی قابل رشد و توسعه تبدیل کرد و نه تنها در حیات خود بلکه وقتی مظلومانه و غریبانه در این شهر رحلت کرد، مومنانی را از نظر روحی و معنوی تربیت کرده بود که پیامبر اکرم (ص) را در رویا دیدند و محل دفن عبدالعظیم را به آنان نشان داده است. در واقع محل دفن حضرت عبدالعظیم(ع) نیز هدفمند بود تا به صورت غریبانه و مخفیانه نباشد و مزارش به عنوان یکی از مراکز و کانون‌های شیعه مطرح شود. یعنی همان طرحی که عبدالعظیم داشت، بعد از رحلتش بر محور نورانیت و معنویت مزارش ادامه پیدا کند.
وی افزود: نتیجه چنین فعالیت هایی در کمتر از ۱۰۰ سال به بار می نشیند و زمانی که آل بویه بر سر کار می‌آید، ری را به عنوان یکی از مهم ترین پایتخت های خود در کنار شیراز و بغداد قرار می دهد. یعنی اولین پایتخت این حکومت ری بود. البته آل بویه جزو شیعیان بودند در حالی که اکثریت ری را شیعیان تشکیل نمی دادند ولی ظرفیت مرکزیت یک حکومت شیعی را پیدا کرده بود و به قدری این مدرسه حدیثی مهم شده بود که کلینی از مدرسه حدیثی ری برمی‌خیزد و جزو شاگرد شاگردان عبدالعظیم قرار می گیرد. آن قدر این مدرسه مهم است که شیخ صدوق از قم به ری می‌آید و ری جایگاهی پیدا می‌کند که در بلندای تاریخ و جغرافیای ایران بر محوریت نورانیت و معنویت این مزار، ظرفیت مرکزیت برای جامعه شیعه ایرانی پیدا می کند.
این کارشناس مذهبی گفت که حدود ۷۰ حدیث از سیدالکریم در مُسند عبدالعظیم نقل شده که به صورت غیرمکرر از اهل بیت به ویژه امام جواد و امام هادی نقل شده است و در اینجا روایتی از امام رضا (ع) را نقل می کنیم که امام هشتم به حضرت عبدالعظیم(ع) سفارش کردند که هم سلام آن حضرت را به شیعیان برساند و هم چند توصیه؛ مثل این که به آنان بگو که شیطان را به خودشان راه ندهند؛ آنان را به راست گویی و امانت داری و سکوت و ترک مجادله در کارهای بیهوده و دیدار از همدیگر و توجه به یکدیگر دستور بده؛ چرا که اینها مایه نزدیک شدن به من است. هرگز خودتان را مشغول دشمنی با یکدیگر نکنید؛ من با خود پیمان بسته ام که هرکسی چنین کند و یکی از دوستانم را به خشم آورد، از خدا بخواهم که او را در دنیا به شدیدترین صورت عذاب کند و در آخرت نیز چنین کسی را از زیان کاران قرار دهد.
