به گزارش رکنا، مصطفی ده‌پهلوان در همایش «پژوهش‌های باستان شناسی سد کانی سیب حوضه رودخانه زاب کوچک، شمال‌غرب ایران» که به مناسبت هفته پژوهش و فناوری و به همت پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به مدت دو روز برپا شده است، در اظهاراتی صریح، سد و سدسازی را از موضوعات پرچالش حوزه باستان‌شناسی کشور دانست و گفت: برای اینکه نگذاریم میراث فرهنگی این سرزمین غرق شود و یا به سلاخی گرفته شود، طرح‌های پژوهشی در سال‌های گذشته انجام شده است که می‌توان در موضوع سدسازی اجرا کرد.
این باستان‌شناس بیان کرد: همانطور که می‌دانید بشر جایی را برای سکونت برگزید که دسترسی به منابع آب برایش راحت‌تر باشد. تراکم محوطه‌های باستانی پیشاتاریخی، تاریخی و دوران اسلامی در جاهایی در کنار همین شاخ‌آبه‌های موجود در فرادست خوزستان و بخش‌های مختلف ایران است و مکانی که برای احداث سد در نظر گرفته می‌شود دقیقا در همین محل‌هاست و این یعنی بخشی که معادل بیش از ۵۰ درصد میراث فرهنگی این سرزمین است، مورد تهدید قرار گرفته، می‌گیرد و خواهد گرفت.
رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: شش ماه پیش که به پژوهشگاه آمدم دوستان از دغدغه‌های این حوزه صحبت می‌کردند و با ذهنیت من از موضوع «سیمره» که نقل محافل بود، این پرسش را داشتم که مگر می‌شود در سرزمینی که ما در آن و در صلح به سر می‌بریم، محوطه‌هایی را ببینیم که در حال از بین رفتن هستند و باستان‌شناسان و حفاظتگران تا کمر زیر آب هستند و گچ‌بری ساسانی از آب بیرون می‌آورند. مگر ما فرزندان یک سرزمین نیستیم؟ آیا باید اسم این را ناهماهنگی یا نبود دغدغه در این حوزه بگذاریم؟
این باستان‌شناس ادامه داد: دغدغه همکاران‌مان در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، اگر بیشتر از ما نباشد، کمتر نیست. سالیان سال است که در جلسه‌های مختلف همکاری و همفکری داشته‌ایم. در آخرین جلسه‌ای که با حضور ۱۸ مجری سد و همکارانم در پژوهشگاه تشکیل شد، موضوعاتی بررسی شد و دیدیم که برخی از مشکلات شاید بیشتر از جانب پژوهشگاه بوده است که نتوانسته‌ایم به‌موقع موضوعات را مدیریت کنیم. مهندس رهبری به درستی به موضوع زمان اشاره کرد که حلقه گمشده است. اگر ما در زمان مناسب به پروژه‌ها ورود نکنیم فایده‌ای ندارد.
رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری خطاب به معاون فنی و پژوهش‌های شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران گفت: دادی که ما داریم این است که در زمان شناخت پروژه، ما را صدا بزنید که ما ورود و بررسی کنیم و میزان تهدیدات را شناسایی و درک کنیم. پروژه‌ها باید بررسی و در زمان درست اجرا شوند. در برخی از موارد در اجرای پروژه‌ها کوتاهی از ما یا از شما بوده است، که تقصیر را گردن هم انداختیم، ولی در آن جلسه بسیاری از مشکلات ما حل شد. گفت‌وگوی فرزندان این سرزمین و رسیدن به گفتمان درست با یک زبان مشترک می‌تواند این معضل را حل کند.
او بیان کرد: توسعه پایدار به ما می‌گوید که می‌توانیم توسعه یابیم، ولی نه به قیمتی که محوطه‌های تاریخی را نابود کنیم. باید بتوانیم آنها را مورد بررسی قرار دهیم، کاوش کنیم و نتایج را منتشر کنیم. موضوع سد مانند یک غده سرطانی است که یک تیم پزشکی از تخصص‌های مختلف باید به آن ورود کنند. در پروژه سدسازی هم مانند این است که شما بخواهید یک عضوی از بدن را جراحی کنید و پیش از آن جراحی باید بیمار حتی مورد روانشناسی قرار گیرد. اینکه مردم و جامعه محلی نگاهشان به این موضوع چیست؟ شرایط زیست محیطی چه خواهد شد و مسائل از این دست که طی بازدید از سد خرسان ۳ بررسی شد.
ده‌پهلوان افزود: بسیاری از پروژه‌ها با اعتبار مالی معین در زمان مورد نظر تعیین شدند، ولی چون پروژه به‌موقع انجام نشد، اعتبار مالی در نظر گرفته‌شده دیگر کفاف نداد. اینها غفلت‌هایی است که ما در پروژه‌های سد داشتیم و در رفع آنها تلاش می‌کنیم. باید تلاش کنیم پروژه‌های نیمه‌تمام را زودتر به انجام برسانیم؛ زیرا آنچه در این میان سلاخی می‌شود میراث فرهنگی کشور است که اگر به درستی به داد آن نرسیم آسیب می‌بیند.
رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری اظهار کرد: درباره مدیریت زمان و دغدغه‌ای که وجود دارد، دستورالعمل پیوست‌های تاریخی ـ فرهنگی به کوشش همکاران پژوهشگاه تدوین و توسط دکتر علی دارابی ـ قائم مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور ـ ابلاغ شده است. شیوه‌نامه و فرآیند این موضوع در پژوهشگاه تدوین شده است تا بتوانیم در قالب ساختاری مشخص، موضوعات سد را جای داده و با یک چهارچوب خاص کار را آغاز کرده و به پایان برسانیم.
ده‌پهلوان همچنین بیان کرد: تمام همکاران فرهنگ‌دوست در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران رضایت نمی‌دهیم که میراث فرهنگی‌مان آسیب ببیند، ولی برای اینکه بتوانیم این موضوع را مدیریت کنیم باید همگی پای کار بیاییم و در مرحله شناخت پروژه کار را آغاز کنیم و گام به گام جلسات مرتبی داشته باشیم و باستان‌شناسان ما هم خدایی نکرده کیسه ندوخته‌اند و هدفشان نجات میراث این کشور است؛ میراثی که می‌دانیم در مکان‌های احداث سد تراکم زیادی دارند و موضوع سد می‌تواند آسیب جدی به میراث این کشور بزند و ما باید این تهدید را به فرصت تبدیل کنیم و شناخت درستی از میراث فرهنگی پیدا کنیم.
این باستان‌شناس گفت: ما باستان‌شناسان اعتقاد داریم یک‌هزارم از یک محوطه را در این دهه باید کاوش کنیم و خاک برای ما امانت‌دار بهتری است و باید اجازه دهیم باستان‌شناسان در آینده با روش‌های جدید و روزآمد قلب زمین را بشکافند و پژوهش‌هایشان را انجام دهند. ما روی ذره ذره خاک محوطه‌ها حساسیم و اینکه بخواهیم محوطه‌ای را مورد کاوش گسترده قراردهیم، برایمان دردآور است، ولی این جراحی را باید با روش‌های روزآمد و تکنیک‌های خوب در زمان معمول خودش به‌درستی انجام دهیم.
محمد رهبری ـ معاون فنی و پژوهش‌های شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران ـ نیز با این یادآوری که شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران متولی توسعه منابع آب و انرژی در کشور و وظیفه ذاتی‌اش اجرای پروژه‌های بزرگ ملی در حوزه آب و انرژی است، به برخی فعالیت‌های این شرکت در بیش از سه دهه گذشته اشاره کرد و افزود: همانطور که به اقدامات و فعالیت‌های گذشته‌مان می‌بالیم، گذشته را به عنوان چراغ راه آینده می‌دانیم و نتیجه تلاش و فناوری پیشینیان باعث افتخار ما است. عمق درک و فهم ما اندازه شما نیست، ولی میزان علاقه‌مندی ما قطعا کمتر نیست و به عنوان یک ایرانی برای سربلندی ایران به دو دلیل تلاش می‌کنیم؛ نخست اینکه به این سرزمین تعلق خاطر داریم و دوم اینکه این کار جزء وظایف قانونی ما است.
معاون فنی و پژوهش‌های شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اضافه کرد: اینها باعث شده ما در این مجموعه به میراث فرهنگی و محیط زیست توجه ویژه داشته باشیم. افرادی که به عمران و پیشرفت علاقه‌مندند قطعا به تاریخ نیز علاقه‌مندند و نسبت به آن احساس مسئولیت می‌کنند.
او با اشاره به همکاری‌های ۲۰ ساله شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با میراث فرهنگی، اظهار کرد: در این سال‌ها با درایت دوجانبه نهایت سعی به عمل آمد تا آنچنان که مقدور بود رضایت نسبی در این حوزه ایجاد شود. در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران برای موضوع میراث فرهنگی، محیط زیست و مطالعات اجتماعی ساختار ویژه‌ای داریم و تحت‌تأثیر فشار و الزام این کار را انجام نداده‌ایم و در این راستا کمیته تخصصی تشکیل شده است که امور مرتبط با این حوزه‌ها هدفمند و ساختارمند پیگیری شود.
رهبری با استقبال از همکاری‌های پیش رو با پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و تلاش برای تبدیل تهدیدها به فرصت، بر ضرورت مدیریت زمان در کارها (کاوش‌ها)، ثبت و تأیید مطالعات و فرصت حضور نمایندگان شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران در شورای فنی تأکید کرد.
شهرام محضرنیا ـ مدیر پروژه طرح انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه ارومیه ـ نیز در این همایش گفت: یکی از دغدغه‌های کشور بحث دریاچه ارومیه است و ستاد احیای دریاچه ارومیه شکل گرفته و ۱۹ راه‌کار عملیاتی برای احیای آن پیش‌بینی شده است، که سال ۱۴۰۳ شاهد احیای آن هستیم.
او ادامه داد: یکی از مهمترین راه‌کارهای احیای دریاچه ارومیه، انتقال بیش از ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب از طریق سد کانی سیب و تونل انتقال زاب است. احیای دریاچه ارومیه بیش از ۱۰ سال طول می‌کشد و نیازمند حمایت مردم است.
محضرنیا افزود: در انجام این پروژه با حوزه میراث فرهنگی در تعامل خوبی بودیم و آغاز احیای دریاچه ارومیه نویدبخش است و آنچه ستاد احیا از این به بعد در دستور کار دارد، فرهنگی است. مهمترین پروژه زیست‌محیطی غرب آسیا پایان اسفندماه به پایان می‌رسد و دریاچه ارومیه تقدیم مردم می‌شود تا این میراث گرانبها، که سه درصد خاک ایران است و اگر آسیب ببیند پنج استان درگیر می‌شوند، حفظ شود.
فرزاد مافی، دبیر علمی این همایش نیز با بیان اینکه در دو جبهه میراث فرهنگی و عمران گردهم آمده‌ایم تا نتایج فعالیت‌هایمان را ارائه دهیم، گفت: در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اهتمام ویژه‌ای به انجام مطالعات اجتماعی، میراث فرهنگی و محیط‌زیست داریم.
این باستان‌شناس در پاسخ به این پرسش که چرا کانی‌سیب از لحاظ مطالعات باستان‌شناسی مهم است، اظهار کرد: کانی‌سیب در جایی واقع شده است که ما خلاء مطالعات باستان‌شناسی داریم. کانی‌سیب در مجاورت کانون‌های فرهنگی فرهنگ‌ساز شمال بین‌النهرین، شرق آناتولی و به نوعی جنوب قفقاز قرار دارد.
مافی ادامه داد: گاه‌نگاری منطقه شمال‌غرب ایران به‌ویژه جنوب آذربایجان غربی و شمال کردستان به لحاظ باستان‌شناسی تکمیل نشده بود و نقشه باستان‌شناسی منطقه تدوین نشده بود و همه اینها باعث شد علاوه‌بر الزامات قانونی، مسئولیت اخلاقی خودمان بدانیم که این مطالعات را به نحو احسن پیش ببریم تا آن داغی که بر دل ما باستان‌شناسان در پی مدفون شدن محوطه‌های باستانی گذاشته شده است، التیام یابد، در عین حال که زحمات عمرانی ما برای کشور ارزش‌افزوده‌ای به ارمغان می‌آورد.
سجاد علی‌بیگی ـ رییس پژوهشکده باستان‌شناسی ـ نیز در این همایش گفت: ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه قاعدتا برای پیشرفت نیازمند اجرای طرح‌های زیربنایی گسترده‌ای است. می‌بینیم که در جای جای ایران متخصصان در تلاشند این طرح‌ها را برای توسعه به اجرا درآورند، ولی اجرای این طرح‌ها باید پیش‌بینی‌شده، فکرشده و با دیدی همه‌جانبه باشد که علاوه‌بر محیط‌زیست و میراث فرهنگی، جامعه‌ای که با آنها در ارتباط است، صدمه نبیند.
او افزود: برای رسیدن به این رونق و آبادانی ما با چالش‌هایی نیز روبه‌رو هستیم، ولی باید بتوانیم اینها را به خوبی کنترل کنیم تا آسیب‌های آن به حداقل برسد. در گذشته یکی از اتفاقاتی که در کشور می‌افتاد و کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت نجات میراث فرهنگی بود و معمولا می‌دیدم که برخی از مجریان در نهادهای مختلف پروژه‌های خود را به اجرا درمی‌آوردند، اما در سال‌های اخیر با هم‌افزایی که میان میراث فرهنگی و وزارت نیرو شکل گرفته است ما شاهد ارتباط بهتر این دو نهاد حاکمیتی و دولتی هستیم و اینها دست به دست هم داده‌اند تا در کنار توسعه‌ای که در حال اتفاق افتادن است به میراث فرهنگی و محیط‌زیست نیز توجه شود و شاهد ویرانی‌های گذشته نباشیم.
رییس پژوهشکده باستان‌شناسی گفت: توسعه، تنها محدود به ایران نیست و در کل غرب آسیا همچنین در ترکیه، سوریه و شمال عراق با این موضوعات روبه‌رو هستند، ولی می‌بینیم که در این کشورها حداقل به جنبه‌های میراث فرهنگی این مسائل به‌خوبی توجه شده و محوطه‌های باستانی با توجه به اهمیتشان به‌صورت اضطراری حفاری نمی‌شوند؛ زیرا که آنها را به‌عنوان بخشی از هویت ملی خود می‌دانند و ما نیز باید به این سمت و سو برویم که فعالیت‌های عمرانی را یک رفع مسئولیت نبینیم و در اجرای پروژه‌های عمرانی میراث فرهنگی و محیط‌زیست را در عمل انجام‌شده قرار ندهیم. خوشبختانه این دید در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران وجود ندارد و ما همکاری‌های بسیار خوبی را داریم که امیدواریم بتوانیم ادامه دهیم.
او با تأکید بر اهمیت حفظ میراث فرهنگی در کنار انجام پروژه‌های عمرانی بیان کرد: سال ۱۳۳۹ یک شرکت دانمارکی به نام ایران کامپساکس مسئول ایجاد راه بین اسلام‌آباد غرب به لرستان بود، در کنار کار عمرانی که داشت انجام می‌داد مسئولیت خطیری را روبه‌روی خود می‌دید و با اینکه هم‌وطن ما نبود، ولی مدیرعامل آن شرکت در یادداشت‌هایی که به فارسی هم منتشر شده است اشاره می‌کند که ما در رابطه با تاریخ و فرهنگ سرزمین این مملکت خود را مسئول می‌دانیم و در این راستا دعوت می‌کنند از باستان‌شناسان موزه ملی دانمارک در کپنهاک و اینها تیمی از مردم‌شناسان و باستان‌شناسان را برای انجام فعالیت‌های تخصصی راهی کرمانشاه و لرستان می‌کنند و شاید این اولین کار اضطراری و نجات‌بخشی در ایران است که خیلی فکرشده صورت گرفته است و تجربه نشان می‌دهد که هنگامی که بیگانگان و به‌ویژه غربی‌ها اینقدر برای فرهنگ ما دل می‌سوزانند ما باید خودمان بیشتر به فکر باشیم.
علی‌بیگی با اشاره به همکاری مؤثری که با شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران وجود دارد، افزود: ولی دوستان ما در این شرکت و همه آن‌هایی که برای آبادانی این مملکت می‌کوشند باید توجه داشته باشند که کاری که ما انجام می‌دهیم نه در راستای اهداف کلان باستان‌شناسی کشور و نه در راستای پرسش‌های اساسی باستان‌شناسان است که برای آنها برنامه‌ریزی های بلندمدت دارند، بلکه فقط یک کار اضطراری است که همکاران ما تلاش می‌کنند به آنها رنگ و بوی علمی بدهند، ولی این طرح‌ها در واقع طرح‌های پیش‌بینی‌نشده برای جامعه باستان‌شناسی است و ما تلاش می‌کنیم آنها را به شکل علمی به انجام برسانیم و امیدواریم که به تاریخ و مملکت کشور کمک کنند.
جبرئیل نوکنده ـ رییس موزه ملی ایران ـ هم گفت: اینکه میراث فرهنگی را می‌توان به‌عنوان افتخار گذشته دید که همگان آن را دوست دارند درست است، اما اینکه چطور از تجارب گذشتگان در حال حاضر بهره ببریم، مهم‌تر است.
رییس موزه ملی ایران در ادامه به اجرای پروژه سد گلستان و راه‌آهن گرگان ـ اینچه برون به عنوان دو نمونه بارزی که در اجرای آنها به دانش نیاکان توجهی نشده است، اشاره کرد و افزود: امیدواریم در اجرای طرح‌های عمرانی در فاز مطالعات حضور داشته باشیم، نه در شورای فنی.
بنابر گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در روز نخست این همایش، سه‌شنبه (۲۸ آذرماه)، مقاله‌ها و سخنرانی‌هایی با موضوع اهمیت زیست‌بوم شناسی انسانی در پژوهش‌های طرح‌های استعلامی، پرتوهایی بر دشت میانکوهی پیرانشهر، بررسی باستان‌شناسی مخزن سد کانی‌سیب، بررسی باستان‌شناسی سامانه انتقال آب سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه، فصل اول کاوش باستان‌شناسی گورستان بلاچاک، کاوش باستان‌شناسی محوطه خره‌خانالی جنوبی، کاوش باستان‌شناسی محوطه کانی‌سیب، کاوش باستان‌شناسی تپه برکمران و کاوش باستان‌شناسی محوطه سوغانلو ۱ ارائه شد. در روز دوم چهارشنبه (۲۹ آذرماه) نیز کاوش باستان‌شناسی محوطه کاسه-گران، کاوش باستان‌شناسی تپه‌های عبید و ریک‌آباد، فصل اول و دوم کاوش باستان‌شناسی تپه گردآشوان و محوطه برده زرد، کاوش باستان‌شناسی محوطه سوغانلو ۴، کاوش باستان‌شناسی محوطه خره‌خانالی شمالی، فصل دوم کاوش باستان‌شناسی گورستان بلاچاک، فصل اول و دوم کاوش باستان‌شناسی تپه گردی‌گوران و فصل سوم کاوش باستان‌شناسی تپه گردی‌گوران بررسی می‌شود. این همایش در ساختمان شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران برپا شده است.
