بخش بزرگی از پهنه‌های کشور در بادپناه قرار گرفته و بارش این مناطق عمدتاً کمتر از مناطق رو به باد است. از طرفی یکی از سازوکارهای مهم نزول بارش در کشور، صعود مکانیکی است. این سازوکار در کشور ایران به علت وجود رشته کوه‌های البرز و زاگرس و نفوذ سامانه‌های بارشی از جهات مختلف و برخورد و صعود مکانیکی از این رشته کوه‌ها اهمیت بسزایی دارد و به عبارتی تعیین‌کننده بخش بزرگی از مقدار بارش در کشور است بنابراین بارش مناطق شمال رشته کوه البرز و بارش غرب رشته کوه زاگرس از مناطق جنوبی البرز و شرقی زاگرس بیشتر است.
برای نمونه میانگین بارش رشت (در شمال رشته کوه البرز) ۱۳۰۰ میلی‌متر و بارش منجیل (در جنوب رشته کوه البرز) برابر ۲۵۰ میلی‌متر است (در فاصله هوایی کمتر از ۶۰ کیلومتر). در واقع رشته کوه البرز شرایط اقلیمی و بارشی را شدیداً تغییر داده و هیچ دست‌کاری در شرایط ابر و بارش و آب و هوایی صورت نگرفته است. این ناهمواری‌ها یک عامل ثابت و مهم در صعود سامانه‌ها در روی کره زمین هستند و با لحاظ کردن سایر مؤلفه‌های بارشی، کوهستان نقش تأثیرگذار در بارش دو طرف رشته ایفا می‌کند.
به گزارش ایسنا، عمدتاً بارش‌های ایران از دو پهنه آبی همجوار خزر و دریای عمان و خلیج‌فارس و همچنین منابع آبی دریای سیاه و مدیترانه و دریای سرخ تغذیه می‌شود. در کنار این پهنه‌های آبی عامل دیگر یعنی دو رشته‌کوه مهم ایران، شامل البرز و زاگرس بر بارش ایران تأثیر دارند؛ برای نمونه میانگین بلندمدت بارش رشت تا امامزاده هاشم بیش از ۱۳۰۰ میلی‌متر در سال بوده و در فاصله کمی بیشتر یعنی رودبار منجیل و لوشان گرادیان بارش به شدت کاهشی است به‌طوری که بارش سالانه رودبار به کمتر از ۴۰۰ میلی‌متر، بارش منجیل به حدود ۲۵۰ میلی‌متر و کمتر دورتر، شهر لوشان بارش به حدود ۱۰۰ میلی‌متر می‌رسد. فاصله هوایی رشت تا لوشان حدود ۷۰ کیلومتر است(شکل ۱).
این اثر کاهش بارش درباره چالوس به تهران، آمل و بابل به سمنان، گلستان به شاهرود نیز صادق است (شکل‌های۲ و ۳). این تأثیر کوهستان در سایر مناطق کشور نیز حاکم است به‌طوری که زمان نفوذ سامانه‌های جوی پهنه‌های پشت به باد (پشت ارتفاعات) عملاً از بارش، اثر کمتری را دریافت می‌کنند چرا که در زمان صعود مکانیکی در قسمت رو به باد سامانه‌های جوی صعود کرده و با لحاظ کردن سایر مؤلفه‌های بارشی لازم، اقدام به ریزش می‌کنند.
اگر سامانه جوی بسیار قوی باشد می‌تواند پس از عبور از سدهای کوهستانی، در بخش‌های پشت به باد و یا بادپناه هم ریزش مناسب انجام دهد. با توجه به تأثیر شدید کوهستان روی کمیت‌های هواشناسی (نظیر دما، بارش، باد، رطوبت و ...)، کوهستان‌ها باعث ایجاد اقلیم‌های مختلف در سطح کشور شده‌اند.
در شکل ۴، وجود حدود ۱۰ اقلیم مختلف در شهرستان رودبار قابل ملاحظه است. این شهرستان دارای جلگه با ارتفاع کمتر از ۱۰۰ متر و ارتفاعات حتی قله درفک با ارتفاع حدود ۲۷۰۰ متر است. بخش مهمی از علت تنوع اقلیمی این شهرستان به موضوع کوهستانی بودن آن برمی‌گردد که از یک طرف رو به باد بوده و بارش خوبی دریافت می‌کند و از طرف دیگر، بخشی از اراضی آن پشت به باد بوده و عمدتاً بارش به آن نمی‌رسد. کاهش میزان بارش در دره‌سفید رود از حدود ۱۲۵۰ میلی‌متر در سال تا ۲۵۰ میلی‌متر در سد منجیل می‌رسد(شکل ۵).
شکل ۱. سازوکار بارش در اثر صعود مکانیکی و یا کوهستانی
شکل ۲. نمایی از سازوکار و مقدار بارش در دو طرف رشته‌کوه‌های البرز
شکل ۳. نمایی از سازوکار و مقدار بارش در دو طرف رشته‌کوه زاگرس
شکل ۴. پهنه‌بندی شرایط آب‌وهوایی در شهرستان رودبار در استان گیلان
شکل ۵. بارش در ۴ ایستگاه شبکه هواشناسی در مسیر جلگه گیلان به سمت رودبار و منجیل
به طور ذاتی نوسان در کمیت‌های هواشناسی از جمله بارش وجود دارد، هر چند در چهار دهه اخیر، تغییر اقلیم نیز مزید بر علت شده است. ایستگاه هواشناسی نوژه استان همدان که در بادپناه در رشته کوه البر و زاگرس استقرار دارد شرایط بارشی آن قابل توجه است به طوری که مجموع کمترین بارش سالانه آن در سال ۱۹۶۴ و بیشترین آن ۲۰۱۹ به میزان ۵۴۲ میلی‌متر ثبت شده است. بارش سه ساله ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ به مقدار ۱۶۰۰ میلی‌متر (هر سال بیش از ۵۰۰ میلی‌متر) بوده که این شرایط طی ۷۲ سال گذشته بی‌نظیر بوده و از طرفی سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۶۶ بارش سه ساله برابر با ۵۹۹ میلی‌متر بوده که کمترین مقدار طی دوره ۷۲ ساله بوده است.
شکل ۶. مقدار بارش در ایستگاه نوژه همدان کمترین بارش سال ۱۹۶۴ به مقدار ۱۰۱ میلی‌متر و بیشترین بارش ۲۰۱۹ به میزان ۵۴۲ میلی‌متر طی ۷۲ سال گذشته
نوسان بارشی در ایالت کالیفرنیا (یکی از بزرگترین قطب‌های کشاورزی دنیا) کمترین بارش سال ۲۰۱۴ به مقدار ۲۰۱ میلی‌متر و بیشترین بارش ۱۹۸۳ به میزان ۱۰۷۸ میلی‌متر بوده است در شرایطی که میانگین بارش آن طی دوره حدود ۱۴۰ ساله ۵۶۱ میلی‌متر محاسبه شد. در سال‌های اخیر بارش به نسبت کاهشی بوده است. اگر کشورهایی نظیر اسپانیا و یا آمریکا می‌توانستند از روش‌های ابردزدی و یا هارپ و یا موارد دیگر کمک بگیرند، حتماً استفاده کرده و کم‌بارشی خود را حل کرده بودند.
شکل۷. مقدار بارش در ایالت کالیفرنیا کمترین بارش سال ۲۰۱۴ به مقدار ۲۰۱ میلی‌متر و بیشترین بارش ۱۹۸۳ به میزان ۱۰۷۸ میلی‌متر طی ۱۴۰ سال گذشته
تحلیل بارش ایران و ترکیه و کشورهای همجوار ایران
بارش استان آذربایجان‌غربی و دو استان شرقی ترکیه (مجاور استان آذربایجان‌غربی) در شکل ۸ نشان داده شده است. با توجه به شرایط بارشی سه استان، عملاً روند و مقدار بارش از شرایط شبیه به هم پیروی می‌کنند. در شکل ۹ مقدار بارش دو کشور طی ۵۰ سال نشان داده شده است. در ادامه مقایسه بارش ایران با تمام کشورهای همسایه نشان داده شده است (شکل ۱۰).
روند بارش در کشورهای ایران و کشورهای همسایه ایران طی ۵۰ سال گذشته تغییرات زیادی نداشته است. کمتر از یک میلی‌متر در سال برای ایران و بیش از یک میلی‌متر برای کشور ترکیه کاهش بارش محاسبه شده است (شکل ۱۱).
شکل ۸. مقایسه روند تغییرات بارش در آذربایجان‌غربی و استان‌های همجوار در ترکیه در ۵۰ سال گذشته
شکل ۹. مقایسه روند تغییرات بارش در ایران و کشورهای همسایه در ۵۰ سال گذشته
شکل ۱۰. مقایسه روند تغییرات بارش در ایران و ترکیه در ۵۰ سال گذشته
شکل ۱۱. میانگین متحرک مرتبه دهم برای ایران و کشورهای همسایه طی ۵۰ سال اخیر
تهیه‌کنندگان: صادق ضیاییان مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی، حسین عابد مدیرکل هواشناسی استان همدان، نیما فریدمجتهدی کارشناس واحد تحقیقات کاربردی مرکز تحقیقات هواشناسی استان گیلان
انتهای پیام
