صورت فلکی «عقرب» (Scorpius) یا «کژدم» یکی از واضح‌ترین صورت‌های فلکی‌ آسمان و یکی از دوازده صورت فلکی «منطقه‌ البروج» است؛ منطقه‌ البروج نواری فرضی است که خورشید، ماه و سیارات از دید ما از روی آن عبور می‌کنند. این صورت فلکی شکلی بسیار متمایز دارد که واقعاً شبیه عقرب است. در این مقاله، قصد داریم بااین‌صورت فلکی بیشتر آشنا شویم و به این سؤال پاسخ بدهیم: صورت فلکی کژدم چیست؟

صورت فلکی عقرب

همان‌طور که گفتیم، صورت فلکی عقرب یکی از واضح‌ترین صور فلکی در آسمان شب است. روشن‌ترین ستاره در این صورت فلکی یک ستاره از نوع ابرغول سرخ و یکی از روشن‌ترین ستاره‌های آسمان شب است. بسیاری از تمدن‌های باستان این ستاره را قلب عقرب می‌شناسند؛ برای مثال، اعراب به آن «قلب‌ العقرب» می‌گویند. اروپاییان این ستاره را «آنتارس» می‌نامند که در یونانی به معنی «رقیب مریخ» است.

بخشی از این صورت فلکی در نوار مرکزی کهکشان راه شیری قرار دارد و سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای فراوانی در آن جای گرفته‌اند. این صورت فلکی خانه اولین منبع پرتو X است که خارج از منظومه شمسی شناسایی شد.

تولد اوریون، نبرد با عقرب!

عقرب یکی از قدیمی‌ترین صورت‌های فلکی‌ آسمان شب است. بیش از 5 هزار سال پیش، مردمان تمدن سومر این صورت فلکی را می‌شناختند. آن‌ها این صورت فلکی را با علائم «MUL.GIR.TAB» نشان می‌دادند معنی تحت‌اللفظی آن «حیوانی با نیش سوزان» یا همان عقرب است.

سومریان ستاره قلب‌العقرب را نیز «GABA GIR.TAB» می‌نامیدند که به معنی «سینه عقرب» است.

عقرب در اسطوره‌های یونانی ارتباطی نزدیک با صورت فلکی‌های اطراف خود دارد؛ خصوصاً با صورت‌های فلکی شکارچی و کمان.

طبق اساطیر یونانی، «هیریوس» کشاورزی فقیر بود که در شهر «تِبای» در یونان می‌زیست. او بااینکه فقیر بود، بسیار مهمان‌نواز بود و از غریبه‌ها پذیرایی می‌کرد. روزی «زئوس»، «نپتون» و «هرمس»، سه خدای باستانی، به او رسیدند و هیریوس آن‌ها را نمی‌شناخت اما به آن‌ها کمک کرد.

خدایان در پاسخ به محبت هیریوس، از او خواستند یک آرزویش را بگوید. هیریوس که فرزندی نداشت، از آن‌ها یک پسر خواست. آن‌ها آرزویش را برآورده کردند و هیریوس صاحب پسری به‌ نام «اوریون» شد. اوریون که از حمایت و برکت خدایان بهره‌مند بود، به یکی از بزرگ‌ترین شکارچیان زمان خود تبدیل شد.

اما شهرت اوریون باعث شد تا به شکارچی بی‌رحمی تبدیل شود. او هیچ احساس ترحمی به حیواناتی که شکار می‌کرد، نداشت حتی از کشتن آن‌ها لذت هم می‌برد. او دیگر برای برآوردن نیازهایش دست به شکار نمی‌زد.

غرور و بی‌رحمی اوریون به حدی رسید که اعلام کرد حتی از «آرتمیس»، الهه شکار، نیز برتر است و هیچ حیوانی نیست که او نتواند از پسش بربیاید. «گایا»، همسر زئوس، برای مقابله با اوریون، عقرب غول‌پیکری فرستاد تا به او حمله کند. این دو مدتی طولانی جنگیدند اما هیچ‌کدام پیروز نشدند. درنهایت، اوریون خسته شد و به خواب فرورفت و همین حین عقرب او را نیش زد.

اوریون در آستانه مرگ بود اما «اوفیوکوس» (صورت فلکی مارآفسای) به کمک او آمد و پادزهری به او داد که جانش را نجات داد.

اوریون جان سالم به‌ در برد و خدایان صورت فلکی او (شکارچی) و عقرب را در آسمان قرار دادند. از آن زمان، شکارچی فقط زمانی در آسمان طلوع می‌کند که عقرب غروب می‌کند و وقتی عقرب در آسمان بالا می‌رود، شکارچی به خط افق غرب می‌گریزد.

ستاره‌های صورت فلکی عقرب

معمولاً ستاره‌های هر صورت فلکی را به‌ترتیب روشنایی با حروف الفبای یونانی نام‌گذاری کنند. اما کژدم از صورت فلکی‌های معدودی است که این ترتیب در نام‌گذاری ستاره‌های آن رعایت نشده است. مثلاً نام دومین ستاره درخشان این صورت فلکی باید مطابق حروف الفبای یونانی، بتا (β) باشد اما نام آن لامبدا (λ) است.

آنتارس یا قلب‌العقرب که آلفا (α) نیز نام دارد، پرنورترین ستاره این صورت فلکی با قدر ۱ است. دم این عقرب را رشته‌ای پیچ‌خورده از ستاره‌ها تشکیل می‌دهد: تاو (τ)، اپسیلون (ε)، مو (μ)، زِتا (ζ)، اِتا (η)، تتا (θ)، یوتا (ι) و کاپا (κ). ستاره‌های لامبدا (λ) و اوپسیلون (υ) نیز نیش عقرب انتهای دم را تشکیل می‌دهند. در تصویر زیر، می‌توانید صورت فلکی عقرب و ستاره‌های آن را به‌خوبی مشاهده کنید.

در آن سوی صورت فلکی، چنگال‌های نزدیک به سر عقرب با ستاره‌های نو (ν)، بتا (β) و دلتا (δ) در یک سمت و پی (π) و رو (ρ) در سمت دیگر مشخص می‌شود.

علاوه‌براین‌، نام‌گذاری یونانی ستاره‌های صورت فلکی عقرب با نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شوند. در جدول زیر می‌توانید این نام‌گذاری را ببینید.

آلفا (α) عقرب یا آنتارس، پنجمین ستاره پرنور آسمان شب است و ۶۰۰ سال نوری با ما فاصله دارد. این ستاره دومین ابرغول سرخ نزدیک به خورشید است. آنتارس ۱۵ برابر خورشید جرم و ۶۰ هزار برابر درخشان‌تر است. آنتارس چنان بزرگ است که اگر آن را به‌جای خورشید بگذاریم، تا نصف فاصله بین مدارهای مریخ و مشتری را پر می‌کند.

این ستاره در یک‌میلیون سال آینده طی انفجاری ابرنواختری نابود می‌شود. برخی حتی عقیده دارند این اتفاق تاکنون افتاده اما نور آن هنوز به ما نرسیده است.

آنتارس یا قلب‌العقرب در واقع سیستمی دوتایی است که تشخیص عضو دوم آن بسیار سخت است. این عضو کوچک ستاره‌ کوتوله آبی و بسیار کم‌نوری است که معمولاً در درخشش آنتارس پنهان می‌شود. برخی رصدها رنگ این ستاره کوچک را سبز گزارش داده‌اند؛ زیرا نور قرمز آنتارس با آن ترکیب می‌شود. رصد این ستاره کم‌نور در آسمان گرگ‌ومیش و با تلسکوپ بزرگ امکان‌پذیر است.

یکی دیگر از ستاره‌های جالب صورت فلکی عقرب دلتا (δ) یا Dschubba است. دلتا (δ) عقرب در واقع سیستم ستاره دوتایی است که ستاره بزرگ‌تر آن (یک ستاره کوتوله نوع B با جرم ۱۲ برابر و روشنایی ۱۴ هزار برابر خورشید) Dschubba نام دارد.

این ستاره سال ۲۰۰۰ ناگهان نورانی‌تر شد و به دومین ستاره نورانی صورت فلکی کژدم تبدیل شد. روشنایی این ستاره تا قدر ۱.۶ نیز بالا رفت. دقت کنید در نجوم، هرچه قدر ستاره بیشتر باشد، درخشان‌تر است. این ستاره درنهایت به ستاره نوع Be تبدیل شد. از آن‌ زمان، روشنایی‌اش نیز متغیر بوده است؛ ما به‌طور زنده شاهد تکامل ستاره‌ای بوده‌ایم.

نو (ν) عقرب یکی از ستاره‌های دیدنی کهکشان راه شیری است. این ستاره در واقع سیستم دوتایی-دوتایی است؛ یعنی از یک جفت پرنور و یک جفت کم‌نور تشکیل شده است. تفکیک دو ستاره کم‌نورتر معمولاً کار دشواری است.

ستاره‌های مو (μ) و زِتا (ζ) عقرب در دُم صورت فلکی نیز از ستاره‌های جالب آن هستند. این دو ستاره در واقع هرکدام جزو سیستم‌های ستاره‌ای دوتایی هستند که در آسمانی تاریک می‌توان هر دو جزء آن‌ها را با چشم غیرمسلح مشاهده کرد. البته مو (μ) عقرب سیستم دوتایی واقعی نیست؛ یعنی دو ستاره آن در واقعیت بسیار از هم دورند و تصادفاً سیستمی دوتایی دیده می‌شوند.

اجرام جالب صورت فلکی کژدم

اجرام زیبا و فراوانی در این صورت فلکی وجود دارند که منجمان آماتور می‌توانند از تماشایشان لذت ببرند. جالب‌ترین اجرام صورت فلکی عقرب خوشه‌های ستاره‌ای باز و کروی هستند. نزدیکی قلب‌العقرب یا سدویس، دو خوشه ستاره‌ای کروی بسیار بزرگ اما متفاوت قرار دارند: خوشه‌های «M4» و «M80».

خوشه M4 فقط ۱۰ هزار سال نوری از ما فاصله دارد و نزدیک‌ترین خوشه ستاره‌ای کروی به زمین است. این خوشه با چشم غیرمسلح مانند هاله به‌ نظر می‌رسد اما در تلسکوپ ۱۵ سانتی‌متری می‌توان ستاره‌های بسیار زیاد آن را مشاهده کرد. یکی از خصوصیات جالب M4 صفی از ستاره‌ها با فاصله و درخشش تقریباً یکسان است که از مرکز آن عبور می‌کنند.

M80 در فاصله آنتارس و بتا (β) عقرب قرار دارد. این خوشه بسیار کوچک‌تر از M4 است و درخشش کمتری دارد اما ستاره‌ها در مرکز آن بسیار متراکم‌اند و ستاره‌هایش فقط با تلسکوپ‌هایی با دهانه بزرگ‌تر از ۲۵ سانتی‌متر تفکیک می‌شوند.

«M6» و «M7» دو خوشه ستاره‌ای باز و مشهورند. M7 هاله‌ای کم‌نور و محو است که از زمان یونان باستان شناخته می‌شد؛ بطلمیوس این خوشه را در فهرست اجرام آسمانی خود ثبت کرده بود. حتی با تلسکوپ کوچک هم می‌توان ستاره‌های این خوشه را دید که در فضایی به عرض ۲برابر قطر ماه پراکنده‌اند.

M6 بسیار نزدیک است و فقط کمی کوچک‌تر و کم‌نورتر از M7 است. این خوشه را «خوشه پروانه» می‌نامند؛ زیرا ستاره‌های روشن‌تر آن شبیه پروانه با بال‌های باز است. به‌سادگی می‌توان ستاره‌های این خوشه را با تلسکوپ ۱۵ سانتی‌متری دید.

خوشه کروی کم‌نور، پراکنده و محو «NGC 6144» در نزدیکی آنتارس یکی از اجرام جذاب صورت فلکی عقرب است. در نزدیکی زِتا (ζ) عقرب، خوشه باز «NGC 6231» نیز واقع شده است. «NGC 6281» هم یکی دیگر از خوشه‌های باز عقرب است که شباهت زیادی به درخت کریسمس دارد. خوشه کروی «NGC 6441» نیز از دیگر اجرامی است که می‌توان در این صورت فلکی پیدا کرد.

صورت فلکی عقرب خانه دو سحابی سیاره‌ای بسیار زیباست. «NGC 6302» نزدیک نیش عقرب قرار دارد و به «سحابی حشره» یا «سحابی پروانه» مشهور است. با تلسکوپ آماتور هم می‌توان این سحابی را مشاهده کرد؛ تلسکوپ بزرگ‌تر از ۲۰ سانتی‌متر می‌تواند بخش‌های بیشتری از بدن این حشره را نشان بدهد. «NGC 6337» سحابی تماشایی به‌شکل حلقه است که «سحابی چیریو» (Cheerio) نیز نام دارد؛ به‌علت شباهتش به غلات صبحانه چیریو.

سحابی‌های «پنجه گربه» (NGC 6334) و «خرچنگ» (NGC 6357) نیز از سحابی‌های زیبای عقرب هستند.

جمع‌بندی

در این مقاله، با صورت فلکی عقرب یا کژدم آشنا شدیم و خصوصیاتش را مرور کردیم. این صورت فلکی یکی از قدیمی‌ترین صورت‌های فلکی‌ آسمان شب است و بسیاری از تمدن‌های باستانی، ازجمله ایرانیان، با آن آشنا بودند. دیدیم که صورت فلکی کژدم خانه تعدادی از مهم‌ترین سیستم‌های ستاره‌ای دوتایی در آسمان شب است. منجمان آماتور نیز می‌توانند خوشه‌های ستاره‌ای بسیار جذابی را در این صورت فلکی پیدا کنند.

پرسش‌های متداول