خواجه‌ها
نقش خواجه‌ها در دربار
خواجه واژه‌ای فارسی به معنای آقا، بزرگ، کدخدا، رئیس خانه و همچنین ثروتمند و صاحب مکنت است. در قدیم در فارسی صدراعظم و نخست‌وزیر را «خواجهٔ بزرگ» می‌گفتند. معلم. حکیم. دانا. عالم. تاجر. سوداگر و رئیس طایفه و صاحب جمعیت از دیگر معانی آن است. خواجه نظام‌الملک طوسی و خواجه عبدالله انصاری از نمونه‌افرادی هستند که با این لقب مشهورند.
با این حال، "خواجه" همچنین به افرادی اطلاق می‌شد که وظیفه مراقبت از حرمسرای شاهان را بر عهده داشتند. این افراد به دلیل اینکه سرپرست و بزرگ حرمسراهای شاهنشاهی بودند، با عنوان "خواجه حرم" شناخته می‌شدند. از آنجا که حضور یک مرد بیگانه در میان زنان حرمسرا ممکن بود باعث نگرانی‌هایی شود، پادشاهان از مردانی اخته برای این وظیفه استفاده می‌کردند تا هم امنیت زنان حفظ شود و هم نگرانی‌های احتمالی کاهش یابد.
به همین دلیل، واژه "خواجه" به مرور زمان علاوه بر معنی بزرگی، اخته بودن را نیز در اذهان عمومی القا می‌کرد.
خواجه‌ها در تاریخ
واژه "خواجه" به مردانی اطلاق می‌شد که در کودکی یا نوجوانی اخته می‌شدند. این عمل تنها برای خواجه شدن انجام نمی‌گرفت؛ به‌عنوان مثال، در اروپا پسران جوان را اخته می‌کردند تا زیبایی صدای آنان حفظ شود. همچنین گاهی سربازان را اخته می‌کردند تا تمایل به بازگشت به خانه نداشته باشند و بتوانند مدت طولانی‌تری در جنگ و دفاع از سرزمین خود بمانند.
اخته کردن معمولاً در سنین ۷ تا ۱۰ سالگی انجام می‌شد و پس از آن، به این افراد خواجه، اخته یا آغا می‌گفتند. ظاهر آنان بیشتر زنانه بود و سن‌شان از ظاهرشان قابل تشخیص نبود. خواجه‌ها می‌توانستند از میان اسیران سیاه‌پوست آفریقایی یا سفید‌پوستان قفقازی باشند و گاهی اوقات، خلافکاران و مجرمینی که تجاوز کرده بودند نیز اخته می‌شدند. پس از اخته شدن، اگر زنده می‌ماندند، زندگی بهتری داشتند زیرا داشتن یک خواجه سفیدپوست در دربار نشانه تجمل بود.
عمل اخته کردن شامل برداشتن بیضه‌ها یا در برخی موارد، بریدن تمام دستگاه تناسلی بود که احتمال مرگ را افزایش می‌داد. این افراد پس از اخته شدن دیگر توان جنسی یا برقراری رابطه جنسی نداشتند. کارگاه‌ها و دستگاه‌های متعددی برای اخته کردن وجود داشت و بسیاری از افراد در حین این عمل جان خود را از دست می‌دادند.
وظایف خواجه‌ها در دربار
حرمسرا مکانی بود که زنان و کنیزان پادشاه در آن زندگی می‌کردند و خواجه‌ها به عنوان مسئولان سامان‌دهی روابط بین شاه و سایر افراد با زنان اندرونی حرمسرا استخدام می‌شدند. نفوذ خواجه‌ها در دربار بیشتر از دیگر خدمتکاران بود و این نفوذ به حدی بود که گاهی اوقات زنان حرمسرا از آن‌ها برای توطئه‌های مختلف، از جمله برکناری پادشاه، استفاده می‌کردند.
برای دختران تازه متولد شده شاه، یک پرستار (دده) و یک خواجه در نظر گرفته می‌شد تا در مراقبت و تربیت آن‌ها کمک کنند. نفوذ خواجه‌ها در دستگاه حکومتی به حدی بود که مردم عادی نیز از آن آگاه بودند. کسانی که قصد ورود به دربار را داشتند، از خواجه‌ها می‌خواستند تا آن‌ها را به عنوان کنیز یا غلام معرفی کنند. افرادی که به دنبال کسب قدرت در دستگاه شاهنشاهی یا جلب توجه شاه بودند، خواجه‌ها را به عنوان واسطه قرار می‌دادند. حتی دختران زیبارو نیز به خواجه‌ها معرفی می‌شدند تا بتوانند وارد دربار شوند و توجه شاه را جلب کنند.
خواجه‌ها در دربار جایگاه بالایی داشتند و قیمت یک خواجه حداقل سه برابر سایر غلامان بود. خواجه‌باشی‌ها و سر خواجه‌ها اغلب درآمد خوبی داشتند و حقوق مناسبی دریافت می‌کردند. آن‌ها علاوه بر داشتن اتاقی در اندرونی، خانه‌ای هم در شهر داشتند. ناصرالدین شاه پس از مرگ خواجه‌ها، صاحب دارایی‌های آن‌ها می‌شد و به همین دلیل در رسیدگی به آن‌ها کم نمی‌گذاشت.
در زمان ناصرالدین شاه، تعداد خواجه‌های حرمسرا بیش از ۹۰ نفر بود. شاه هفت خواجه ویژه داشت که از میان آن‌ها می‌توان به آغا بشیر، آغا محمدخان، و آغا غلامعلی اشاره کرد. آغا بشیر، که به عنوان خواجه اول ناصرالدین شاه شناخته می‌شد، جایگاه خاصی داشت. برخلاف قانونی که ازدواج خواجه‌ها را ممنوع می‌کرد، او پس از مرگ محمدشاه یکی از زیباترین زنان او را به همسری برگزید.
خواجه‌ها در دوران قاجار
خواجه‌ها وظیفه داشتند از حیاطی که مخصوص زنان بود محافظت کنند و اغلب همان‌جا زندگی می‌کردند. ریاست خواجه‌ها با یک سرخواجه بود که زیر نظر آغاباشی، رئیس حرمسرا و خواجه‌ها، فعالیت می‌کرد. تعداد خواجه‌هایی که به زنان حرمسرا خدمت می‌کردند، بستگی به میزان علاقه و محبت شاه به آن زن داشت. بیشتر خانم‌های دربار یک تا دو خواجه داشتند، اما زنان درجه سه حرمسرا خواجه نداشتند.
خواجه‌ها در دربار ناصرالدین شاه نقش‌های متعددی داشتند. آن‌ها کلیددار خزانه سلطنتی بودند و همچنین وظیفه مراقبت از غذای شاه را بر عهده داشتند.
خواجه‌ها چه کسانی بودند؟
خواجه‌ها مردانی بودند که در دوران کودکی یا نوجوانی اخته می‌شدند و در حرمسراهای سلطنتی به عنوان خدمتکار و نگهبان فعالیت می‌کردند. این عمل باعث می‌شد که آنان فاقد قدرت جنسی و ویژگی‌های جنسی ثانویه باشند.
چه وظایفی بر عهده خواجه‌ها بود؟
خواجه‌ها وظیفه داشتند از حیاط مخصوص زنان حرمسرا محافظت کنند و روابط شاه و دیگر افراد با زنان اندرونی را سامان‌دهی کنند. آن‌ها همچنین در بعضی مواقع کلیددار خزانه سلطنتی و مراقب غذای شاه بودند.
خواجه ها چه میزان نفوذی در دربار داشتند؟
خواجه‌ها در دربار نفوذ زیادی داشتند و گاهی اوقات زنان حرمسرا از آن‌ها برای توطئه‌های مختلف، از جمله برکناری پادشاه، استفاده می‌کردند. این نفوذ به حدی بود که مردم عادی نیز از آن آگاه بودند و خواجه‌ها به عنوان واسطه‌های کلیدی در سیاست‌های دربار عمل می‌کردند.
خواجه چگونه به دربار وارد می‌شدند؟
افرادی که قصد ورود به دربار را داشتند، از خواجه‌ها می‌خواستند تا آن‌ها را به عنوان کنیز یا غلام معرفی کنند. همچنین، کسانی که به دنبال جلب توجه شاه یا کسب قدرت بودند، خواجه‌ها را به عنوان واسطه قرار می‌دادند.
آیا خواجه‌ها دارای منزلت ویژه‌ای در حرمسرا و درباربودند؟
بله، خواجه‌ها به دلیل نقش ویژه‌ای که در حرمسرا و دربار داشتند، منزلت و قدرت خاصی برخوردار بودند. آن‌ها معمولاً در حرمسرا زندگی می‌کردند و در عین حال در برخی از مسئولیت‌های کلیدی مانند کلیدداری خزانه سلطنتی و مراقبت از غذای شاه نیز نقش داشتند.
خواجه‌ها در تاریخ سلطنتی و حرمسراهای سلطنتی نقشی بسیار ویژه و پیچیده داشتند. آن‌ها نه تنها به دلیل شرایط خاص زندگی‌شان، بلکه به خاطر قدرت و نفوذی که در دربار داشتند، تاثیر عمیقی بر سیاست و روابط درباریان گذاشتند. از اخته شدن در کودکی تا تبدیل شدن به چهره‌های کلیدی در حرمسرا، زندگی خواجه‌ها مملو از تناقضات و پیچیدگی‌ها بود.
این افراد به عنوان نگهبانان حرمسرا و کلیدداران خزانه سلطنتی، همواره در کانون توجه و قدرت قرار داشتند. نفوذ آن‌ها به حدی بود که در بسیاری از مواقع، توانستند به عنوان واسطه‌ها و مشاوران سیاسی عمل کنند و حتی در تصمیمات مهم دربار نقش ایفا کنند. بررسی تاریخ خواجه‌ها به ما کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از ساختارهای اجتماعی و سیاسی گذشته به دست آوریم و تاثیرات آن‌ها را بر تحولات تاریخی و فرهنگی مورد بررسی قرار دهیم.
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته
