خبرگزاری مهر، گروه استانها - هانی رستگاران*: قدیمی‌ترین سند تصویری از منظر کلی شهر بسطام مربوط به‌عکس گرفته شده و منتشر شده از این شهر توسط اریک اشمیت باستان‌شناس است که به‌وسیله هواپیمایی که بر فراز آسمان شهرهای باستانی ایران در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به پرواز درآمده بود، تهیه شده است.
در این تصویر که از نقطه دید پرنده از سمت جنوب شهر ثبت شده، آخرین محدوده باروی شهر، مسجد جامع، گنبد غازان خان و سایر بناهای شناخته شده آن و معابر و گذرهای تاریخی قابل‌مشاهده است. این محدوده با گفته فریزر جهانگرد اسکاتلندی که در سال ۱۲۳۶ هجری قمری به بسطام سفرکرده بود تطابق دارد: «شهر با دیوارهایی مجهز به برج‌های گرد محصور شده بود که در حدود یک مایل و نیم بود». گزارش اعتمادالسلطنه از برج و باروی شهر نیز قابل‌توجه است.
تاریخ یک شهر
وی که در سال ۱۳۰۲ هجری قمری به بسطام آمده نوشته است: «شهر بسطام، باره استوار و بروج بسیار دارد. قطر اساس باره سه ذرع و نیم و ارتفاع دیوار حصار از فرق کنگره‌های باره تا سطح زمین تقریباً دوازده ذرع می‌شود. چهل و دو برج در چهار سمت قلعه است که غالباً فاصله مابین هر دو برج پنجاه ذرع است و معدودی از برج‌ها کلاً مخروطی است.
دور قلعه شهر یقیناً خندق بوده که قلعه حالیه بسطام را نواب حسین قلی خان ثانی برادر خاقان مغفور فتحعلی‌شاه یا نواب حسین قلی خان جهان‌سوز ساخته؛ ولی از آثار معلوم می‌شود که قلعه قدیم است ظاهراً حسینقلی خان تعمیر کرده باشد و اختلاف صورت قطعات باره و بروج مؤید این احتمال است.» با احتساب ۰۴/۱ متر بودن هر بخش از ضخامت بارو حدود ۶/۳ متر و ارتفاع آن ۵/۱۲ بوده است.
محدوده داخل بارو حدود ۶۰ هکتار و به شکل چهارگوش بوده است. ارگ شهر نیز در قسمت شمالی بر روی تپه قرار داشته است. این شهر دارای دو دروازه در شرق و غرب بوده که در امتداد معبر اصلی شرقی - غربی امروزی آنکه از میانه بافت تاریخی و مجاورت مجموعه بایزید بسطامی گذر می‌کند، قرار داشته است.
بافت اصلی
مسائل اصلی بافت تاریخی شهر بسطام را می‌توان به‌صورت اولیه در چند گروه عمده دسته‌بندی نمود: ۱- بی‌توجهی به پلاک‌ها و دانه‌های واجد ارزش ۲- توسعه ساخت‌وساز در باغات درون محدوده بارو و ازبین بردن میراث طبیعی شهر ۳- تعدد زمین‌های بایر و بناهای مخروبه ۴- تخلفات و بی‌توجهی به جرایم مجموعه بایزید بسطامی ۵- کم‌رنگ‌شدن هویت برخی از محلات تاریخی ۶- بی‌توجهی به الگوهای تاریخی ساخت‌وساز و آشفتگی در نظام معماری و سیما و منظر. در کنار مسائل ذکر شده، دیدگاه مبتنی بر حفاظت از تک بناهای واجد ارزش و عدم توجه به بافت شهری واجد ارزش تاریخی که مشکل عمده بافت‌های تاریخی در ایران است، از مشکلات اساسی بافت تاریخی بسطام نیز محسوب می‌شود.
اما مهم‌ترین موضوع حال حاضر بسطام، مجموعه بایزید بسطامی است که از سال ۲۰۰۷ میلادی در فهرست موقت یونسکو قرار گرفته و تاکنون با بی مهری‌های فراوانی برای اولویت قرار گرفتن ثبت جهانی مجموعه روبرو بوده است. تغییرات مدیریتی متعدد در حوزه میراث فرهنگی استان سمنان طی سال‌های اخیر، یکی از دلایل تأثیرگذار بر تعویق و خلل در روند ثبت جهانی این مجموعه است. بی تجربگی، عدم شناخت صحیح از فرآیند ثبت جهانی مجموعه‌ها، دستاوردهای آن برای استان و شهرستان، میزان عوائد اقتصادی و فرهنگی ناشی از ثبت یک مجموعه در سطح جهانی و گشایش درگاه‌های جذب توریست از طریق تحقق این مهم، همواره به‌عنوان یک اصل حیاتی در حفاظت و معرفی میراث تاریخی و فرهنگی خاص استان، نظیر مجموعه تاریخی بسطام در نظر نبوده است.
سال‌ها است که به‌طور مستمر شنیده می‌شود، در مسیر ثبت این مجموعه ارزشمند موانعی بزرگی وجود دارد و به همین دلیل نمی‌توان آن را در اولویت ثبت جهانی قرار داد و مستمراً از افعال منفی با بار معنایی «نتوانستن» در باب مقبره بایزید بسطامی یاد شده است.
مدیریت روزمرگی
اما مسئله چیز دیگری است، «نتوانستن» و «نخواستن» و تغییر رویکرد پرداختن به اولویت‌های اصلی و مهم به جای موضوعات مدیریتی روزمره و حفظ وضع موجود، موجب شده تا این مجموعه جهانی، فرصت‌های بزرگ و تکرارناشدنی خود را در تمامی ابعاد از دست دهد و صرفاً یک عنوان بر آن نهاده شود که آثار و عوائد آن تاکنون برای مردمان استان، شهرستان و شهر بسطام به ثمر ننشیند. تا چه زمان فرصت داریم تا با بهانه‌جویی و تکرار کلمات کلیشه‌ای، از بار مسئولیت اجرای امری که یک ضرورت و مطالبه استانی طویل‌المدت مردم این دیار کهن است، شانه خالی کنیم؟
آیا مردم بیش از این، چنین شعارهایی را تحمل خواهند کرد و به مدیران اعتماد می‌کنند؟ آیا با نشان‌دادن انگشت اتهام به یکدیگر و متهم‌کردن سایرین به کم‌کاری یا نخواستن، بار مسئولیت ما کم می‌شود؟ پاسخ تمام این سوالات این است که صبر مردم هم‌اندازه‌ای دارد، باید از این ظرفیت سرمایه اجتماعی عظیم استفاده کرد و در جهت اعتمادسازی مجدد قدم برداشت.
مردم ایران در روز ۱۵ تیرماه ۱۴۰۳ خواسته خود را با صدایی رسا به گوش مسئولان رساندن و آن صدا، مطالبه‌ی تغییر بود. تغییراتی در راستای اصلاح امور مدیریتی کشور و تغییر نگرش «نمی‌توانیم» به «ما می‌توانیم به شرطی که بخواهیم». این پشتوانه حمایت مردم از نظام و دولت چهاردهم که به نیکی نام آن «دولت وفاق ملی» نامیده شده است، تا کجا و چه زمان می‌تواند ادامه دار باشد؟ پاسخ ساده است؛ تا زمانی که به وعده‌ها جامع عمل پوشانده شود و شرایط از حفظ وضع موجود به شرایط تحول خواهی و اصلاح امور سوق پیدا کند.
با همتی بلند از سوی کارگزاران و منصوبان آتی دولت چهاردهم در استان از منظر تخصص گرایی، توسعه‌طلبی و توجه به منویات و خواست شخص دکتر مسعود پزشکیان که بی‌وقفه نام مردم را بر زبان می‌راند و خدمت به خلق الله و عموم ایرانیان را، مطابق فرامین و فرازهای نهج‌البلاغه، برای خود وظیفه و افتخار می‌داند، تمام مشکلات و موانع فرضی و واقعی پیش روی ثبت مجموعه تاریخی و فرهنگی ارزشمند بایزید بسطامی در فهرست میراث جهانی یونسکو برداشته خواهد شد و مطالبه، آرمان و آرزو جهانی شدن این مجموعه، به حقیقت می‌پیوندند. بی شک با این تغییر نگرش و رویکرد، دولت چهاردهم می‌تواند نام خود را به‌عنوان درخشان‌ترین دولت تاریخ جمهوری اسلامی ایران، ناظر بر تحقق آرمان‌ها و خواست ملی و منطقه‌ای مردمان شریف ایران‌زمین، ماندگار سازد.
*پژوهشگر میراث فرهنگی و فعال سیاسی
