به گزارش اقتصادنیوز، سال 2024 ایران و آذربایجان در باب ایجاد مسیر ترانزیتی به نام «کریدور ارس» به توافق رسیدند؛ کریدوری که قرار است از استان آذربایجان شرقی ایران عبور کرده و روستای آقبند در گوشه جنوب غربی بخش زنگیلان را به شهرستان اردوباد در جنوب نخجوان متصل کند. کریدور ارس با دور زدن ارمنستان می تواند جایگزینی برای کریدور زنگزور با پتانسیل کاهش نگرانی های ایران برای مرز مشترکش با ارمنستان باشد. با این حال گفته می شود اگر ارمنستان و آذربایجان معاهده صلح امضا کنند و ایروان و آنکارا روابط دیپلماتیک برقرار نمایند، از مزایای کنونی کریدور ارس کاسته خواهد شد. این معادلات تنها در صورتی تغییر می کند که دولت تحت ریاست نیکول پاشینیان سقوط کند و جنبش های ملی گرا و محافظه کار مخالف صلح با آذربایجان و عادی سازی روابط با ترکیه در ارمنستان به قدرت برسند.

کریدور ارس؛ گزینه جایگزین زنگزور؟

به نوشته مرکز تحقیقات آسیا - قفقازدر نتیجه جنگ اول قره باغ کوهستانی، ارتباط مستقیم ریلی و همچنین جاده ای بین سرزمین اصلی آذربایجان و منطقه اقلیم نخجوان قطع شد. در این شرایط با دور زدن ارمنستان از طریق ایران، مسیر زمینی بیله سوار در شمال استان اردبیل در نزدیکی مرز ایران و در 220 کیلومتری باکو به اصلی ترین مسیر ترانزیتی بین سرزمین اصلی آذربایجان و نخجوان و همچنین ترکیه تبدیل شد. این مسیر ترانزیتی که بخشی از جاده 12 ایران است برای آذربایجان اهمیت راهبردی دارد و کوتاه ترین راه ارتباطی زمینی است که آذربایجان غربی را از طریق بخش بیله سوار-جلفا به نخجوان متصل می کند.با این حال، در 10 نوامبر 2020، توافق آتش‌بس سه جانبه منعقد کننده جنگ دوم قره باغ اعلام کرد که «همه راه‌های ارتباطی اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه باز خواهد شد» و این گمانه زنی ها را افزایش داد که پس از سه دهه، بن‌بست‌هایی در سیستم حمل‌ونقل منطقه ایجاد شودبا این وجود، به دلیل تنش‌های مداوم مرزی بین ارمنستان و آذربایجان، شرایط شکننده قره‌باغ کوهستانی و مخالفت تند ایران و ارمنستان با کریدور زنگزور، پیشرفت چندانی در زمینه بازگشایی راه‌های مواصلاتی صورت نگرفته است.

در عوض، تهران و باکو در 11 مارس 2022 توافق کردند که راه آهن، بزرگراه، خطوط ارتباطاتی و تامین انرژی جدید ایجاد کنند که منطقه اقتصادی زنگزور شرقی آذربایجان را از طریق خاک ایران به نخجوان متصل کند. اما به دلیل تنش بین تهران و باکو در دو سال گذشته بر سر مانورهای نظامی،حضور اسرائیل در باکو، کریدور زنگزور و حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، این قرارداد فعلا عملیاتی نشده است.با این حال، پس از تصرف قره باغ کوهستانی توسط نیروهای آذربایجان در سپتامبر 2023، ایران و آذربایجان در 9اکتبر 2023 در مورد یک مسیر ترانزیتی که آذربایجان غربی را از طریق ایران به نخجوان متصل می کند توافق کردند. این بزرگراه و مسیر ریلی به طول 55 کیلومتر از استان آذربایجان شرقی ایران می گذرد و روستای آقبند در گوشه جنوب غربی بخش زنگیلان را به شهرستان اردوباد در جنوب نخجوان متصل می کند. برای رسیدن بزرگراه به اردوباد، سه پل دیگر (دو پل ریلی، یک جاده) روی رودخانه ارس باید احداث شود.

سودای باکو!

این مرکز تحقیاتی در ادامه آورده، مسیر ترانزیتی توافق شده بین تهران و باکو، کریدور ارس نامیده می شود. ایران کریدور ارس را جایگزینی برای کریدور زنگزور می‌داند که می‌تواند نگرانی‌های این کشور را در مورد بی‌ثباتی ادعایی در امتداد مرز مشترک خود با ارمنستان کاهش دهد. یک دلیل برای اطمینان از تکمیل ساخت مسیر ترانزیتی از آذربایجان به نخجوان از طریق ایران این است که انگیزه آذربایجان برای ایجاد این مسیر ترانزیتی از طریق ارمنستان کاهش پیدا کند.در این میان مواضع ترکیه و آذربایجان در این باره بازتاب گسترده ای در رسانه های ایران داشت. یک روز پس از سفر اردوغان به نخجوان، رئیس جمهور ترکیه مدعی شد  «ما تمام تلاش خود را برای باز کردن کریدور زنگزور انجام می دهیم. سیگنال های مثبتی هم از ایران وجود دارد. اگر ارمنستان از باز شدن کریدور زنگزور جلوگیری کند، امکان عبور این کریدور از ایران وجود دارد». علاوه بر این، حکمت حاجی اف، دستیار رئیس جمهور آذربایجان، نیز در فاصله اندکی به پولیتیکو گفت که « کریدور زنگزور جذابیت خود را از دست داده است: ما می توانیم در عوض با ایران همکاری داشته باشیم».

در ایران از این مواضع دو تفسیر ارائه شد. گروه اول کریدور ارس را نتیجه مخالفت و مقاومت ایران در برابر کریدور زنگزور می داند. به بیانی دیگر گروه اول براین باورند که کریدور ارس ابزاری برای کاهش تنش با آذربایجان، حفظ رویکرد متوازن ایران در قفقاز جنوبی و تقویت فرمت 3+3 است. از سوی دیگر، برخی کارشناسان ایرانی با احتیاط و تردید درباب کریدور ارس تحلیل می کنند و بر این باورند که ترجیح دولت آذربایجان برای تعریف چنین مسیری موقتی و فنی است و چنین طرحی در درجه اول با هدف فشار بر ارمنستان برای همکاری در خصوص کریدور زنگزور ارائه شده است. از این منظر، کریدور زنگزور گزینه ارجح برای باکو و آنکارا باقی می ماند و زمانی که ارتباط مستقیم زمینی و ریلی بین آذربایجان و نخجوان از طریق ارمنستان برقرار شود، باکو از کریدور ارس خارج خواهد شد.در حالی که ساخت راه‌آهن و جاده در بخش آذربایجانی کریدور زنگزور به سرعت در حال پیشرفت است و انتظار می‌رود تا پایان سال 2024 تکمیل شود، مواضع اخیر مقامات آذربایجان و ترکیه این تصورات را در ایران تقویت کرده است. در 2 ژانویه، ایلچین امیربایوف، فرستاده ریاست جمهوری آذربایجان برای مأموریت های ویژه، به صدا و سیمای استونی گفت: «ما با طرف ارمنی در مورد بازسازی به اصطلاح کریدور زنگزور رایزنی ها را آغاز کردیم تا شهروندان آذربایجانی ساکن نخجوان یا بخش اصلی آذربایجان بدون مانع از این قلمرو عبور کنند.» عبدالقادر اورال اوغلو وزیر حمل و نقل ترکیه در 7 ژانویه گفت: «ما این کریدور را غیرقابل جایگزین می دانیم. بخش آذربایجانی کریدور زنگزور (از باکو تا هورادیز) رو به اتمام است. طول بخش ترکی این کریدور 224 کیلومتر است. به طور کلی، کل فرآیند ایجاد این کریدور پنج سال طول خواهد کشید. بنابراین، تا سال 2028، ما تمام کارها را تکمیل خواهیم کرد». الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان نیز بار دیگر درخواست های باکو از ارمنستان را برای باز کردن یک کریدور فراسرزمینی به منطقه نخجوان آذربایجان را تکرار کرد. آلپرن آکتاش، کارشناس ترکیه ، به این روند خوشبین است و معتقد است که «در صورت توافق با ارمنستان، آذربایجان دو راه جایگزین برای حمل و نقل نخجوان از طریق ارمنستان یا ایران خواهد داشت».

خیز ایروان برای دور زدن باکو

علاوه بر این، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در جریان کنفرانس بین المللی «جاده ابریشم» در تفلیس ، پروژه «تقاطع صلح» را اعلام کرد. بر اساس چهار اصل تعبیه شده در این پروژه، هدف افزایش ارتباطات بین ارمنستان، ترکیه و آذربایجان است. در قاب این طرح ایران از طریق توسعه زیرساخت ها، از جمله جاده، راه آهن، خطوط لوله، کابل و خطوط برق در این پروژه تعریف شده است. طرح پیشنهادی ارمنستان که با مخالفت های داخلی مواجه شده، ظاهرا تلاشی برای رها کردن کریدور زنگزور و اجرای بند نهم توافق آتش بس 2020 قره باغ برای دسترسی ترانزیتی و حمل و نقل بین آذربایجان و نخجوان است. بنابراین از منظر ایران و ارمنستان، هم پروژه چهارراه صلح و هم کریدور ارس می توانند ضمن بازکردن مسیرهای ترانزیتی و مواصلاتی در منطقه از اجرای کریدور زنگزور جلوگیری کنند.

در حالی که تهران و باکو در 9 اکتبر 2023 توافقنامه ای را در مورد کریدور ارس امضا کردند، ارمنستان و آذربایجان در حال انجام اقداماتی برای امضای معاهده صلح پس از پایان مناقشه طولانی قره باغ هستند. 7 دسامبر، دو کشور بیانیه مشترک غیرمنتظره ای صادر کردند، اولین بیانیه در نوع خود که امضای هیچ میانجی خارجی را نداشت. در صورت امضای معاهده صلح دو کشور و به رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی و همچنین برقراری روابط دیپلماتیک بین ارمنستان، آذربایجان و ترکیه، مزایای کنونی کریدور ارس کاهش خواهد یافت. علاوه بر این، آذربایجان از طریق پروژه های مختلف مانند ساخت خط لوله گاز از ایغدیر ترکیه به سادارک، نخجوان و همچنین خط آهن قارص- نخجوان به دنبال کاهش یا حذف وابستگی ترانزیتی و انرژی به ایران است. این معادلات تنها در صورتی تغییر می کند که دولت پاشینیان در ارمنستان سقوط کند و جنبش ملی گرا و محافظه کار مخالف صلح با آذربایجان و عادی سازی روابط با ترکیه در ارمنستان به قدرت برسد.