تمدن ایلام یا هتمتی (به پارسی باستان اووْجه، هووجه) نام تمدنی ۳۵۰۰سال پیش از میلاد در منطقه مرکزی و غربی زاگرس بوده است.
ایلامیان کشورشان را «هتمتی» (Ha (l) tamti/Hatamti) به‌معنی «سرزمین خدا» می‌خواندند، اکدیان به آن «اِلامتو» (Elamtu) می‌گفتند و سومریان آن را با اندیشه‌نگاشت NIM به معنای «بالا و مرتفع» می‌نوشتند.
تپه تیلینه مربوط به عصر آهن تا دوره اشکانیان است. این نقطه مهم باستانی در شهرستان کرمانشاه، بخش کوزران، دهستان سنجابی، بین دو روستای داردروش سید کریم و گندم‌بان واقع شده و در تاریخ ۲۶اسفند۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۱۷۸۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دکتر شکوه خسروی، استاد دانشگاه رازی کرمانشاه و سرپرست تیم باستان‌شناختی کاوش تپه تیلینه می‌گوید: متاسفانه طی سال‌های گذشته از سوی حفاران و جویندگان عتیقه، تخریب‌های گسترده‌ای در این تپه صورت گرفته است. بنابراین گروه باستان‌شناختی با نظر به اهمیت یافته‌های سطحی آن برای درک وضعیت منطقه در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد، کاوش اضطراری محوطه را آغاز کرد.
به گفته وی، در جریان این کاوش‌ها علاوه بر قطعات سفال، تاکنون شماری پیکرک گلی حیوانی، اشیای شمارشی و مجموعه بسیار بزرگی از مُهرهای گلی، کشف‌شده که به فرهنگ آغاز ایلامی تعلق دارد که در نوع خود در غرب ایران بی‌مانند است.
همچنین شمار چشم‌گیری قفل گلی در و صدها قطعه ظروف پلمب‌شده نیز به‌دست آمده است. مهرهای گلی در حقیقت مرتبط با پلمب کردن دهانه کوزه‌ها و خمره‌های کوچک سفالی حاوی روغن یا نوشیدنی‌ها بوده تا محتویات آن تا زمان رسیدن به مقصد، دست نخورده باقی بماند.
این یافته‌ها نخستین مواد باستان‌شناختی این دوره در غرب زاگرس مرکزی محسوب می‌شوند و شناخت و دانش ما درباره وضعیت غرب ایران در هزاره چهارم پیش از میلاد را به‌صورت بنیادی تغییر می‌دهند.
این نتایج و همچنین آثار مکشوفه در محوطه‌های دهسوار و ماران در ماهیدشت (مناطق نزدیک به تپه تیلینه) مدارک مربوط به چند هزار سال تحولات مدیریت اقتصادی و سیاسی را روشن می‌کند و مشخص می‌سازد که در این منطقه از هزاره پنجم تا هزاره سوم قبل از میلاد نهادهای اداری و اقتصادی وجود داشته است.
هیات باستانشناسی با کاوش در یک کارگاه کوچک ۵متر مربعی در دامنه تپه و بخش‌های آسیب‌دیده، تلاش کرده اطلاعاتی از ماهیت این محوطه و به‌ویژه لایه‌های سکونتی قدیمی‌تر آن به‌دست آورد.
باستان‌شناسان در تلاش هستند با مطالعه دانه‌های گیاهی به‌دست‌آمده از محوطه ضمن بازسازی پوشش گیاهی منطقه در ۵هزار سال پیش وضعیت معیشتی ساکنان این روستای باستانی را به دقت مطالعه کنند. علاوه بر اینها هیات در تلاش است با بررسی علمی استخوان‌های جانوری مکشوفه از کاوش‌ها، منبع پروتئین حیوانی مورد استفاده ساکنان محوطه و نقش دامپروری و شکار را در اقتصاد آنها بررسی کند. مجموعه این مطالعات مشخص خواهد کرد که روستای ۵هزار ساله مورد کاوش چه نقش و جایگاهی در تاریخ منطقه داشته است.
با توجه به اینکه این یافته‌ها اطلاعات تازه‌ای از یک دوره کم‌شناخته در غرب ایران و به‌ویژه استان کرمانشاه در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند، به خودی خود با اهمیت است. اهمیت این یافته‌ها و به ویژه آثار پلمب دهانه ظروف سفالی زمانی دو چندان می‌شود که بدانیم تاکنون هیچ نمونه‌ای از مهرها و اثر مهرهای باستانی این دوره در استان کرمانشاه و نواحی وسیعی از غرب ایران کشف نشده است. به گفته دکتر خسروی، هر چند پژوهش‌های باستانشناسی در این محوطه در آغاز راه است، اما باید امیدوار بود با ادامه کاوش‌ها در آینده نزدیک اطلاعات بیشتری از این محوطه باستانی به‌دست آید. با این حال بر اساس مدارک کنونی می‌توان گفت این تپه باستانی بقایای روستایی باستانی مربوط به حدود ۳۰۰۰سال پیش از میلاد با کارکرد اداری- اقتصادی بوده که عمده فعالیت آنها در ارتباط با مبادله روغن یا نوشیدنی‌ها بوده است که برای پی بردن به ماهیت دقیق آنها باید منتظر انجام آزمایش‌های دقیق بمانیم. با توجه به اینکه تپه‌ها و محوطه‌های باستانی اغلب بقایای سکونتگاه‌های باستانی و ویرانه ساختمان‌ها و ساخت و سازهای دوره باستان است که به صورت تلی از خاک درآمده،
ما نیازمند آگاهی‌بخشی در خصوص حفاظت از این سرمایه‌های ملی برای شناخت گذشته و بررسی دستاوردهای تاریخی-فرهنگی نیاکانمان هستیم.
بناها و قلعه‌های آن دوره حول رودخانه «مِرِگ» متمرکز بوده، رودخانه‌ای که سرچشمه آن کوه‌های شرق ماهیدشت است و خاستگاه وجودی تمدن مذکور بوده، اما از اوایل دهه۱۳۷۰ به دلیل حفر چاه‌های عمیق مربوط به نهادهای دولتی و یک شرکت کشت و صنعت معروف به کلی خشک شده است.
