یک سده پیش نام «بندرانزلی» به «بندر پهلوی» تغییر کرد، اما این نام جدید مدت زیادی باقی نماند و نام این شهرِ دوباره به انزلی تغییر یافت. انزلی فعلی، زمانی تماما زیر آب بود و بر اثر فعل و انفعالات زمین شناسی سر از آب بیرون آورد و زمان زیادی را طی کرد تا برای سکونت آماده و تبدیل به یک شهر زیبا و ساحلی شود. ساکنان قدیمی انزلی با مرارت، روگاهایی(آبراه) را ایجاد کردند و این روگاها که به زمین های خشک و تالابی حریم دریا راه می جست، سکونت را برای آنها تسهیل کرد.
پرسش اینجاست، به جز افراد بومی - که احیانا از شهر و روستاهای اطراف به خشکی ها و جزایر اطراف انزلی رفتند - نخستین اقوام ساکن شده بر کناره دریای کاسپین در محدوده انزلی فعلی چه کسانی بودند؟! وقتی منابع مکتوب و اخبار مستشرقین را بررسی می کنیم، عمده مطالب بر پایه روایت های شفاهی است و سند مکتوبی در این زمینه منتشر نشده است. تا جایی که شادروان عزیز طویلی، نویسنده «تاریخ جامع انزلی» هم پس از جمع آوری روایت های مختلف و نوشته های مکتوب، عنوان می کند که نخستین ساکنان انزلی و زمان دقیق شکل گیری سکونت در معنای شهرنشینی برای او در ابهام مانده است.
یک نظریه جدید می گوید که ساکنان نخست انزلی گرجی ها بودند و انزلی در زبان گرجی به معنی «جزیره» است. این نظریه ای است که یک پژوهشگر به تازگی مطرح می کند. شهرام صفری با تطبیق و مقایسه منابع مکتوب و روایات ادامه می دهد: اگرچه این نظریه نیازمند بررسی بیشتر است، اما می توان در کنار دیگر روایت ها به این نظر هم توجه کرد. به نظر می رسد شاهان صفوی در جنگ های خود با دولت عثمانی، گرجی ها را به اجبار در بخش هایی از ایران و گیلان اسکان دادند و گرجی های مهاجر، نام انزلی را برای موطن جدید خود انتخاب کردند. مکانی که در زبان گرجی «کُنزلی» یا بعدها «انزلی» خوانده می شود، در زبان گرجی به معنی «جزیره» است.
صفری عقیده دارد: درباره ساکنان نخست انزلی محققانی چون «لوئی رابینو» و «عزیز طویلی» به روایت های شفاهی اتکا داشته و در نهایت نظر اثبات شده‌ای ارائه نداده اند.
وی اضافه می کند: طویلی، بعد از مطالعات فراوان به چند نکته اشاره دارد؛ از جمله روایتی که می گوید دو برادر به نام های «انزل خان» و «غازان خان» از بندر ترکمن به انزلی آمده و در این منطقه ساکن شده و نام خود را به دو محله انزلی دادند. نظر دیگری که می گوید ساکنان نخست، روس ها بودند. نظر سوم، روایتی است که می گوید ۲۰۰ سال پیش، طایفه ای به نام انزال از رضائیه (ارومیه فعلی) به عنوان مرزبان به انزلی آمدند و روایت آخر که می گوید: انزلی ریشه عربی دارد و فرمانده عرب که برای لشکرکشی به سمت اردبیل و آذربایجان برای سرنگونی بابک خرمدین می رفت، به این منطقه که رسید و گفت «اِنِزل» یعنی پیاده شوید.
شهرام صفری، با اشاره به حملات شاه عباس صفوی به گرجستان و ارمنستان و کوچ اجباری مسیحیان به ایران می گوید: گرجی ها در شهرهایی همچون فریدون شهراصفهان، گرگان امروز یا همان استرآباد و بخشی هم در گیلان ساکن شدند. منابع دقیقا ننوشته در کدام نقطه از گیلان ساکن شدند ولی از روی شواهد می توان حدس زد که گرجی‌های مهاجر در انزلی ساکن شده اند. به عنوان نمونه، «ساموئل گملین»، گیاه شناس آلمانی(۱۷۷۱ م) در سفرنامه اش اشاره دارد که ۵۰ سال از عمر بندر انزلی می گذرد و بین بخش قدیم و جدیدشهر، کلیسای ارامنه وجود دارد. اما به وجود مسجد در انزلی اشاره‌ای ندارد. در منابع ۸۸ سال بعد، از بنای مسجد نام برده می شود. پس می توان گفت ساکنان اولیه انزلی مسیحی و گرجی بودند. ضمن اینکه با ترجمه واژه انزلی به زبان های روسی، ارمنی و گرجی درمی یابیم که واژه مشابه در زبان گرجی «کُنزلی» و به معنای جزیره است که در سیر تطور واژه به انزلی تغییریافته است.
به عقیده نگارنده، اثبات این نظر می باید از بعد «زبان شناسی» از سوی متخصصان زبان شناس بررسی و سیر تطور یک واژه از کُنزلی به اَنزلی بررسی شود. ولی آنچه قابل تامل است اینکه شاه عباس اول بین سال های ۹۹۶ تا ۱۰۳۸(۱۵۸۸تا ۱۶۲۹) حکومت و در ۹۹۹ قمری به عثمانی حمله کرد. اگرچه در خلال این جنگ ها بسیاری از ارامنه به ایران کوچانده می شوند، ولی به درستی معلوم نیست گرجی هایی که در انزلی ساکن می شوند در چه تاریخی و از کدام نقطه از ایران و یا سرزمین های قفقاز به انزلی و یا خشکی های اطراف انزلی کوچانده شده اند؟! و البته فراموش نکنیم که در خلال جنگ های صلیبی و سلجوقیان نیز شاهد کشتار و کوچ اجباری مردمان قفقاز به دیگر نقاط هستیم.
اما نکته قابل توجه حکمرانی یک گرجی تبار بر سرزمین های گیلان است که اتفاقا مصدر بسیاری از خدمات عمرانی در گیلان و از جمله انزلی می شود. خسروخان گرجی، زاده تفلیس است و در کودکی توسط ایرانی ها بازداشت و به عنوان کارگر به ایران آورده می شود. او در ۱۳ ربیع الاول سال ۱۲۳۰ هجری(۱۸۱۵م) والی گیلان شده و با این حکم، عازم گیلان می شود.(نقل از رابینو، ولایت دارالمرز)
«جیمز فریزر» که در سفرش به ایران با نادرشاه افشار ملاقات کرده و در سفرنامه اش پیرامون خراسان تا سواحل خزر نوشته است، خسروخان گرجی را مردی با قدرت و شایسته معرفی می کند: «او همیشه رعایا و بازرگانان را مورد حمایت قرار می داد و تا آنجا که می توانست علیه مظالم طبقه اشراف و صاحبان زمین های وسیع که همواره برای شوراندن کشاورزان و طبقات پایین آماده بودند اقدام کرده است. به همین جهت کشاورزان و طبقات پایین به وی بسیار علاقه داشتند و شفقت و نیکوکاری او در حمایت از آنها قطع نمی شد».
ساخت چندین پل خشتی در گیلان از جمله پل خشتی لوشان و دو پل خشتی در رشت، از اقدامات عمرانی خسروخان گرجی است، اما آنچه در منابع آمده، ساخت پارک توپخانه، قورخانه، دیده بان انزلی(فانوس دریایی)، چند حمام و بازاری کوچک شامل ۱۲دکان در شهر انزلی است. دکتر منوچهر ستوده در جلد اول «از آستارا تا اِستارباد» ساخت باغ شاه در جزیره میان پشته بندر انزلی را نیز به خسروخان گرجی نسبت می دهد. در این جزیره، مرکزی نیز برای باروت کوبی پایه گذاری شده بود.
فانوس دریایی انزلی - که اکنون به عنوان قدیمی ترین بنای میراثی انزلی ثبت ملی شده - ابتدا کاربرد دیده بانی در برابر حملات روسیه را داشت و در سال ۱۱۹۴(۱۸۱۵م) به دستور خسروخان ساخته شده است. خسروخان گرجی در سال ۱۸۱۹ میلادی به دلیل شورش رخ داده در گیلان از سوی فتحعلی شاه قاجار از حکومت گیلان عزل شده و اموالش ضبط می شود.
بنابراین، می توان گفت که از زمان خسروخان گرجی نام «انزلی» به دلیل ترکیب جمعیتی گرجی تبارها در این شهر، تثبیت شده است؟ شهر بندری که در زبان گرجی کُنزلی و اکنون انزلی خوانده می شود،ردی از کوچ اجباری مردمانی از تفلیس و گرجستان را در خود دارد که درجزایر اطراف دریای کاسپین آرام گرفتند و نام انزلی را بر جزیره ای گذاشتند که موطن گرجی ها شد و بعدها به تمام این شهرِبندری اطلاق شد.
انتهای پیام
