عصر ایران؛ جواد رنجبر درخشیلر (شاهنامه پژوه) _ سخن گفتن درباره ی شاهنامه به قول علما ماجور است. ترویج شاهنامه وظیفه ی ملی ماست و در ضرورت مکرر به یاد آوردن آن تردیدی نیست. یادآوری شاهنامه به جا آوردن خودمان است. 

 

سخن گفتن از شاهنامه و اقتباس از آن و حتی خواندن و شرح دادنش، آدابی دارد که اگر رعایت نشود سرکنگبین یادآوری به صفرای بدفهمی خواهد فزود.

 

شاهنامه فردوسی مهم ترین متن ادبی پارسی و حماسه ی ملی ما ایرانیان است. اگر خدشه ای بر آن به دلیل بدفهمی و تحریف وارد شود در واقع هویت ملی خود را مخدوش کرده ایم؛ به ویژه امروز که به مدد شبکه های اجتماعی سخن به سرعت نور پخش می شود و تاثیر می گذارد. بنابراین بیشتر باید مراقب بود.

 

بدیهی است که معروف ها، به اصطلاح روز: سلبریتی ها، بیشتر باید مراقب باشند و درباره ی همه مفاخر ملی و ارکان هویتی سنجیده سخن بگویند. 

 

تاسف بار است که این‌روزها سخنانی سخیف و بی ربط به کورش بزرگ نسبت داده می شود. اگر بی تفاوتی پیش گیریم همه ی شخصیت ها و متن ها و مفاهیم ملی دچار این ابتذال خواهند شد.

 

تذکر دقت درباره ی شاهنامه از نوع بگیر و ببندهای ژدانفی و سانسورهای حکومتی نیست. از نوع دقت طاقت فرسایی است که بزرگان به ما آموخته اند. مرحوم علامه قزوینی فرموده اند من حتی اگر بخواهم «قل هو الله احد» را بنویسم به قرآن مراجعه می کنم. دریغا، زمانه ی ما زمانه ی دقت هایی این چنین نیست. ولی نمی توان همه چیز را به بی دقتی سپرد. 

 

شاهنامه متنی است که معنایی قابل فهم و بیان دارد. متنی حماسی بر بنیانی اسطوره ای است. متنی ادبی است و در قرن چهارم آفریده شده است. تا درباره ی  همه ی این مولفه ها به درستی نخوانده باشیم نمی توانیم شاهنامه را بفهمیم و شرح کنیم.

 

بدیهی است شاهنامه متعلق به همه ی ملت ایران است ‌و شاهنامه خوانی آیین ملی ماست. خواندن شاهنامه از چاپ های معتبر برای خود، خانواده یا دوستان یا در شبکه های اجتماعی کاری پسندیده است. سخن بر سر شرح و معنای بیت ها و داستان هاست. هر چند در خواندن شاهنامه توسط آقای مسعود فراستی در تلویزیون تجربه ای هولناک به دست آوردیم، اما خواندن شاهنامه کاری همگانی است و ای کاش همه آن را بخوانند و منتشر کنند، بی آنکه به معنی کردن جرات کنند.

 

شرح شاهنامه امری پیچیده و سخت حساس است. تاکنون جز معدودی از شاهنامه شناسان به فهم شاهنامه کمکی جدی نرسانده اند. 

 

در این حال چگونه می توان شرح ها و برداشت های کاملا شخصی از شاهنامه را که به طور گسترده ای هم منتشر می شوند آسیب به ساحت شاهنامه ندانست؟

 

یکی از مهم ترین دلیل های رواج بدفهمی ها از شاهنامه کتاب هایی است که به طور ناقص و به نثری غلط و نامتناسب داستان های شاهنامه را بازگو می کند. این کتاب ها در اینترنت هم منتشر می شود و در کنار هزاران مطلب نادقیق یا غلط اینترنتی به بدفهمی ها دامن می زند.

 

شاهنامه را باید به نظم و از روی چاپی معتبر خواند. در زمان های قدیم نقال ها با همه ی کم و زیاد کردن داستان های شاهنامه روح آن را حفظ می کردند و اگر کسی سواد یا وقت خواندن شاهنامه از روی کتاب را نداشت، در قهوه خانه نقالی ها را گوش می کرد. امروز نه نقالی به صورتی جدی وجود دارد و نه خواندن شاهنامه از روی کتاب مرسوم است. این خلا فرهنگی به رواج کتاب های غلط و ناقص دامن می زند. 

 

دلیل اصلی این یادداشت ویدیویی است که از آقای محمد درویش درباره ی شاهنامه منتشر شده است. ایشان درباره فریدون و دو بیت معروف:

فریدون فرخ فرشته نبود + ز مشک‌ و ز عنبر سرشته نبود

ز داد و دهش یافت آن نیکوی + تو داد و دهش کن فریدون توی

اولا داستان را غلط روایت می کنند و سپس آن را در نکوهش خرافه پرستی به کار می گیرند. 

 

در شاهنامه این بیت ها در پایان داستان ضحاک است، نه فریدون. دیگر آنکه پسر فریدون آن را بر بالای کوه فریاد نمی زند. سخن خود فردوسی است.

 

از این ها مهم تر نسبت دادن خرافه ستیزی به فردوسی نسبتی جعلی است. خرافه در نظر ما آن امری است که با عقل امروز جور در نمی آید. عقل امروز برای ما حجت است، اما نمی توان با آن گذشته و متن های آن را نقد کرد.

 

فهم فردوسی از خرافه با فهم ما زمین تا آسمان فرق دارد. در داستان فریدون وقتی او به سراغ پسرانش می رود پیکر می گرداند و سه پسر را می آزماید. وقتی سه پسر به خواستگاری سه دختر شاه یمن رفته اند، پدر دختران بر آنها سرمایی پدید می آورد. هر دو داستان و صدها نمونه ی دیگر در شاهنامه به عقل امروز  خرافی است.

 

حال باید پرسید چه زیانی دارد که خرافه ستیزی را با شاهنامه نکوهش کنیم؟ خرافه ستیزی همواره نیکوست، چه با شاهنامه و چه بی آن. متاسفانه موضوع این قدر آسان و روشن نیست. خرافه ستیزی موضوع دیگری است و شاهنامه موضوعی دیگر. توضیح مفصل آن را به وقتی دیگر وامی گذارم. 

 

شاهنامه را باید ترویج کرد اما به دقت و دانش. این روزها سخنان آقای درویش با خبر پیش تولید فیلمی بر مبنای داستان رستم و سهراب هم زمان شده است. امیدوارم این فیلم به فهرست نمایش های اخیرا خیلی بد ساخته شده ی از شاهنامه افزوده نشود. 

 

این یادداشت ادای دینی است به شاهنامه به یادگار و شاید خواننده ای هم نداشته باشد. اما به سنت بزرگان خواستم فقط خطی بر غار زمان بکشم تا تاریخ نگاران آینده نگویند که در اولین های سال های قرن پانزدهم در ایران شاهنامه را این گونه می فهمیدند.