به گزارش رکنا، معصومه بنی‌هاشمی، کارشناس پژوهشی موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو درباره وضعیت کاهش تراز آب دریای خزر اظهار داشت: بر اساس آخرین گزارش وضعیت نوسانات آب خزر و تراز آب دریا در بازه زمانی از سال ۱۳۷۵ تاکنون با روند کاهشی مواجه بوده و در طی ۲۸ سال، به میزان ۲۱۰ سانتی‌متر از سطح تراز آب خزر کاسته شده است. حدود یک‌سوم کاهش اشاره شده تنها در سه سال پیاپی ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ مجموعاً به میزان ۷۰ سانتی‌متر به وقوع پیوسته است.
وی افزود: مطابق آخرین نتایج مطالعات، سال ۱۴۰۳ به عنوان چهارمین سال پیاپی کاهش فزاینده آب خزر پیش‌بینی شده و میزان افت سطح تراز آب خزر در این سال در شرایط خوشبینانه از ۱۵ سانتی‌متر تا نهایت ۳۰ سانتی‌متر مورد انتظار است.
کارشناس پژوهشی موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو تصریح کرد: بر مبنای مطالعات انجام شده، کاهش تراز آب اخیر ناشی از افزایش دمای منطقه در مقایسه با میانگین بلندمدت و تأثیر آن بر افزایش میزان تبخیر از سطح دریا، کاهش بارش در حوضه آبریز خزر و کاهش حجم آبدهی رودخانه‌های اصلی است و این نتایج در شرایطی است که بر مبنای سناریو‌های تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان این قرن پیش‌بینی شده است.
وی ادامه داد: پدیده تغییر اقلیم با تأثیر بر شرایط طبیعی مؤلفه‌های آب و هوایی در کره زمین، موجب افزایش سطح آب دریا‌ها و اقیانوس‌ها می‌شود، اما این مسئله با رویکردی متفاوت منجر به کاهش سطح تراز آب دریا‌ها و دریاچه‌های محصور در خشکی خواهد شد.
بنی‌هاشمی بیان داشت: براساس نتایج آخرین دستاورد‌ها و مطالعات انجام شده پیرامون آینده وضعیت منابع آب دریای خزر و تأثیر روند افزایش دمای ناشی از ازدیاد غلظت گاز‌های گلخانه‌ای، پیش‌بینی شده، سطح تراز آب دریای خزر همانند دیگر دریا‌های داخلی، با کاهش قابل ملاحظه‌ای روبهرو خواهد شد. بر مبنای این مطالعات، منابع آب این دریا با کاهش قابل‌توجه ناشی از کاهش میزان بارش و افزایش دما به‌عنوان دو عامل تأثیرگذار در بیلان آبی پیش‌بینی می‌شود.
وی ادامه داد: این در شرایطی است که کشور‌های دریایی در سراسر جهان با افزایش یک متری سطح تراز دریا‌ها تا پایان قرن مواجه هستند، اما دریای خزر با افت تراز آب روبهرو است. مطالعات انجام شده با بررسی روند و شواهد و احتمال افزایش دما تا حدود ۳ تا ۴ سانتی‌گراد مرتبط با تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه، افزایش تبخیر را مهم‌ترین عامل کاهش چشمگیر سطح تراز آب خزر قلمداد کرده‌اند.
این محقق و پژوهشگر در حوزه مطالعات منابع آب، دریای خزر در ادامه درباره نقش کشور‌های پیرامون خزر در کاهش سطح تراز آب دریاچه توضیح داد: نوسانات تراز آب دریای خزر، تابع عوامل مؤثر بر مؤلفه‌های بیلان آبی (ورودی‌ها و خروجی‌ها) در پهنه وسیع حوضه آبریز آن است که در محدوده ۹ کشور ایران، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، روسیه، آذربایجان، گرجستان، ارمنستان و ترکیه قرار دارد. منابع رودخانه‌ای مهم‌ترین عامل ورودی آب در حوضه خزر، محسوب می‌شوند و سهم به سزایی بر بیلان آبی و نوسانات آب خزر دارند.
وی گفت: حوضه آبریز دریای خزر ۳.۵ میلیون کیلومترمربع وسعت دارد. علی‌رغم سطح وسیع حوضه، فقط ۶۲.۶ درصد آن جزء حوضه آبدهی محسوب می‌شود و ۲۶.۱درصد آن سهمی در آب ورودی به دریا ندارد. رودخانه‌های بزرگ عمدتاً در سواحل شمالی و رودخانه‌های کوچک در سواحل غربی و جنوبی واقع هستند. متوسط سالانه ورودی رودخانه‌ها حدود ۳۰۰ تا ۳۲۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. در این میان، رودخانه ولگا، مهم‌ترین رودخانه از نظر رژیم آبدهی بوده و به تنهایی حدود ۸۰ درصد آب ورودی را تأمین می‌کند. این میزان کافی است که به نقش تعیین‌کننده مدیریت منابع آب ولگا در کشور روسیه و تحولات این رودخانه در نوسانات آب خزر تاکید شود. افت تراز آب دریا در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ میلادی ارتباط تنگاتنگی با کاهش آبدهی این رودخانه در این دوره داشته است.
بنی‌هاشمی ادامه داد: پس از رودخانه ولگا، رود کورا در جمهوری آذربایجان و اورال در قزاقستان از رودخانه‌های مهم تأمین‌کننده آب دریای خزر محسوب می‌شوند. رودخانه کورا دومین رودخانه مهم حوضه آبریز دریای خزر از نظر حجم آب ورودی بوده و از کشور‌های ترکیه و گرجستان سرچشمه گرفته و وارد جمهوری آذربایجان می‌شود و پس از پیوستن رود ارس از بخش غربی وارد دریای خزر می‌شود. روند کلی کاهشی میزان آبدهی سالانه این رودخانه در بازه زمانی بلندمدت، به ویژه از سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میلادی محسوس و قابل ملاحظه است.
وی بیان داشت: رودخانه اورال سومین رودخانه بزرگ در بخش شمالی حوضه آبریز دریای خزر است که بخش از آن در کشور روسیه و بخشی در شمال غربی کشور قزاقستان واقع است. اورال به عنوان سومین رودخانه مهم از نظر حجم آب ورودی به دریای خزر، از نظر تغییرات میزان آبدهی روند نزولی دارد و این روند از سال ۲۰۱۷ تاکنون به وضوح قابل مشاهده است. در بررسی کلی، روند غالب کاهش آبدهی رودخانه‌های مهم حوضه خزر را در مقاطعی می‌توان متأثر از شرایط اقلیمی حاکم و کاهش بارش و در مقاطعی می‌توان ناشی از برنامه‌های مدیریت منابع آبی کشور‌ها و تحولات در حوضه آبریز و افزایش برداشت آب در طول رودخانه و سرشاخه‌ها، تغییر مخازن سدها، توسعه اراضی زراعی و بهره‌برداری‌های شیلاتی از طریق این رودخانه‌ها دانست.
کارشناس پژوهشی موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در خصوص مخاطرات محیط زیستی و انسانی کاهش آب دریای خزر گفت: روند نوسانی آب، بیش از هر چیز سواحل مشرف و کاربری‌های ساحلی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. شرایط فعلی و دورنمای آتی کاهش سطح آب، به‌عنوان هشداری برای زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های بهره‌برداری در مناطق ساحلی خزر به‌حساب آمده و ادامه وضعیت فعلی مطابق تجارب و رخداد‌های تاریخی گذشته، می‌تواند مناطق ساحلی، سکونتگاه‌ها و فعالیت‌های متنوع اقتصادی و اجتماعی شامل بنادر و شیلات، آبگیر نیروگاه‌ها و ... را تحت‌الشعاع قرار دهد.
وی خاطرنشان کرد: از اهم پیامد‌های ناشی از تشدید کاهش سطح آب، ایجاد چالش در زیرساخت‌ها و کاربری‌های اقتصادی و اجتماعی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب‌ها، خلیج‌های کناره‌ای و ...)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده‌های محیطی دریا و مصب رودخانه‌ها، اثرات منفی بر آبخوان‌های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی قابل ذکر است.
بنی‌هاشمی تاکید کرد: با توجه به پیش‌بینی آینده منابع آب دریای خزر بر مبنای روند مؤلفه‌های اقلیمی تحت‌تأثیر تغییر اقلیم حاکم و کاهش قابل‌توجه تراز آب خزر، بالطبع از وسعت دریای خزر کاسته خواهد شد و این موضوع در صورت تحقق بر سواحل جنوب شرقی خزر تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد گذاشت. به‌طور میانگین، بارش سواحل خزر تا انتهای قرن حاضر تا ۲۸ درصد کاهش خواهد یافت و تعداد روز‌های داغ در اغلب ایستگاه‌های مورد مطالعه سواحل جنوبی خزر در سه فصل زمستان، پاییز و بهار افزایش می‌یابد.
به گفته این محقق و پژوهشگر در حوزه مطالعات منابع آب دریای خزر؛ عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و متعاقباً افزایش تبخیر از سطح دریا است که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه‌ها قابل جبران نیست. در حال حاضر برآورد‌ها حاکی از بارش متوسط سالانه ۲۲۰ میلیمتر و تبخیر متوسط سالانه ۱۰۰۰ میلیمتر بر سطح دریای خزر است. از سویی محیط‌زیست دریای خزر و پهنه‌های آبی متأثر از آن مانند خلیج گرگان به‌شدت از تغییرات تراز آب تأثیر می‌پذیرند و این موضوع تحت‌الشعاع تغییرات اقلیمی منطقه است.
وی در پیش‌بینی بدبینانه‌ترین حالت کاهش تراز دریاچه گفت: نتایج مطالعات منطقه‌ای انجام‌شده پیرامون آینده وضعیت منابع آب دریای خزر و تغییرات مؤلفه‌های اقلیمی مؤثر بر منابع آبی، با تأیید روند افزایش دمای هوا مطابق داده‌های تاریخی، پیش‌بینی می‌کنند سطح تراز آب دریای خزر با کاهش قابل‌ملاحظه‌ای روبهرو شود. براساس مدل‌های پیش‌بینی اقلیمی، تراز آب خزر تا سال ۲۰۵۰ میلادی در اثر افزایش دما و میزان تبخیر آب، به حد چشمگیری کاهش می‌یابد و این کاهش درصورت ثبات نسبی ورودی رودخانه‌ای نیز، قابل ملاحظه خواهد بود.
بنی‌هاشمی خاطرنشان کرد: همچنین نتایج مطالعات جهانی در شرایط خوشبینانه کاهش حدود ۸ تا ۱۰ متری تراز آب دریای خزر را تا سال ۲۱۰۰ میلادی پیش‌بینی کرده‌اند و در سناریو‌های بدبینانه این کاهش می‌تواند به۲۰ تا ۳۰ متر نیز برسد.
وی درباره مطالعات و اقدامات موسسه برای جلوگیری از کاهش تراز آب دریاچه گفت: در بعد اقدامات پژوهشی با عنایت به جایگاه محوری وزارت نیرو در دریای خزر به‌عنوان یک منبع مهم آبی مشترک و مباحث مدیریت منابع آب در ارتباطات بین‌الملل و بهره‌برداری کشور‌ها و لزوم پیش‌بینی شرایط منابع آب خزر با توجه به چالش‌های پیش‌رو، علاوه بر مطالعه مستمر نوسانات آب دریای خزر و بیلان آبی و ارائه گزارش‌های دوره‌ای، اقدامات پژوهشی دیگری در زمینه مطالعه و بررسی اثر تغییر اقلیم بر منابع آب و آورد ورودی رودخانه‌ها به دریا برنامه‌ریزی و انجام می‌شود.
کارشناس پژوهشی موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو تاکید کرد: انتظار می‌رود نتایج این پژوهش‌ها که با هدف مطالعه جامع منابع آب خزر و پیش‌بینی افق‌های پیش‌رو تعریف شده است در تدبیر اقدامات راهبردی ملی و منطقه‌ای جهت مدیریت آثار و پیامد‌های کاهش آب بر زیرساخت‌ها و کاربری‌های اقتصادی و اجتماعی و آثار سوء بر محیط‌زیست، تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی، حریم دریا و پهنه‌های آبی متأثر از کاهش سطح آب دریا راهگشا باشد.
وی اظهار داشت: البته باید در نظر داشت موضوع جلوگیری از کاهش تراز آب دریای خزر یک مسئله فراکشوری و منطقه‌ای است و ظرفیت‌های دیپلماسی کشور‌ها مراجع ورود و پیگیری این موضوعات هستند. اگرچه با توجه به سهم قابل توجه رودخانه ولگا در تأمین آب دریای خزر، ایجاد اجماع بین کشور‌های ذینفع جهت مذاکره با روسیه مطابق تجارب عملی دوره‌های گذشته، بسیار مهم و کلیدی است.
بنی‌هاشمی با اشاره به اقدامات عملی برای جلوگیری از به مخاطره افتادن دریاچه عنوان کرد: از اقداماتی که در برهه کنونی برای کمک به مدیریت آثار و پیامد‌های کاهش آب خزر و بهبود شرایط محیطی خزر می‌توان ذکر کرد، جلب مشارکت و همکاری کشور‌های حوضه این دریا بالاخص پنج کشور ساحلی در موضوع کاهش آب خزر حسب شرایط کنونی و زمینه‌سازی برای همکاری و توجه به مباحث کمی و کیفی منابع آبی خزر و نیز موضوع آلودگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی و ارائه راهکار‌ها و تدوین برنامه اقدامات مشترک در خصوص پایش محیطی و به اشتراک گذاشتن نتایج است. از دیگر برنامه‌ها برگزاری نشست‌های علمی و تخصصی بین‌المللی در زمینه‌های مختلف منابع آب، محیط‌زیست دریای خزر و آثار تغییرات اقلیمی جهت بهره‌مندی از ظرفیت‌های علمی برای کمک به اتخاذ و تدوین برنامه‌های جامع مدیریت منابع آبی خزر است.
وی افزود: در بعد دیگر اطلاع‌رسانی و جمع‌آوری اطلاعات از فعالیت‌هایی که در زمینه بهره‌برداری از آب دریای خزر توسط کشور‌ها صورت می‌گیرد و اقداماتی که در شرایط کاهش سطح آب می‌باید؛ جدی‌تر دنبال شود نظیر آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی‌ها از جمله آلودگی نفتی و سایر بهره‌برداری‌ها با تقویت بستر‌های همکاری موجود بین کشور‌های ساحلی دریای خزر است که می‌باید در برهه کنونی بیش از پیش مورد تأکید، اجماع و همکاری کشور‌های منطقه قرار گیرد.
