به گزارش اقتصادنیوز، در سال‌های اخیر، برگشت‌خوردن محصولات کشاورزی ایران از بازارهای جهانی، به زنگ خطری برای اقتصاد کشور تبدیل شده است. این پدیده نه‌تنها به کاهش درآمد کشاورزان و آسیب به اعتبار صادراتی ایران منجر شده، بلکه نشان‌دهنده ضعف در نظام نظارتی و کیفیت تولید محصولات است.

با افزایش نگرانی‌ها درباره سلامت غذایی و استانداردهای بهداشتی، کشورهای مقصد به‌طور مکرر محموله‌های ایرانی را به‌دلیل وجود سموم غیراستاندارد و آلودگی‌های شیمیایی مرجوع می‌کنند.  بیست‌ویکم آبان 1403 بازگشت گوجه‌فرنگی از عراق درصدر اخبار رسانه‌های ایران قرار گرفت. آنطور که گمرک ایران ایران گزارش داد، مشکل ۷ کامیون گوجه برگشت‌خورده عدم رعایت قرنطینه نباتی بود؛ چراکه دولت عراق در مرز واحد قرنطینه نباتی دارد که در تست‌های انجام شده از ۱۰۰ کامیون حامل گوجه، ۷ کامیون مورد تایید عراق نبود و به مرز پرویزخان برگشت داده شد.

 حالا هم سیامک شهریاری، عضو هیات رئیسه اتحادیه صادرکنندگان خشکبار ایران در گفت‌وگو با ایلنا می‌گوید که از ۲۸ آبان و به‌دلیل آلودگی به آفلاتوکسین اتحادیه اروپا اجازه واردات پسته ایران را نمی‌دهد؛ با این حال وزارت کشاورزی در این زمینه اطلاع‌رسانی نکرد تا اینکه اتحادیه صادرکنندگان خشکبار ایران حدود 2 هفته پیش از این موضوع آگاهی پیدا کرد. به گفته او، اکنون رئیس اتحادیه به همراه یک متخصص آزمایشگاهی به اروپا سفر کرده‌اند و در نشست‌های گوناگون به طرف اروپایی قول دادند شرایطی را فراهم کنند که رضایت اتحادیه برای تداوم خرید پسته از ایران جلب شود. به‌دنبال این رایزنی‌ها، خوشبختانه اتحادیه اروپا 6 ماه دیگر به ایران مهلت داده تا بتواند اصلاحات لازم را در رابطه با محصول پسته انجام دهد. 

البته این نخستین بار نیست که پسته‌ ایران که زمانی در بازارهای جهانی زبانزد همگان بود، از اروپا برگشت می‌خورد؛ رئیس انجمن پسته ایران در تیرماه امسال نیز اعلام کرده بود که به‌دلیل وجود سم آفلاتوکسین، پسته ایران برگشت خورده است. این در حالی است که معاون باغبانی وزارت جهادکشاورزی درباره میزان صادرات پسته به قاره سبز گفته است، پسته ایران به ۲۰۰ کشور دنیا صادر می‌شود که از ۱۴۰ هزار تن محصول صادراتی پسته، ۷ هزار و ۵۰۰ تن به اتحادیه اروپا صادر می‌شود. او افزود: در 6 ماهه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی، ۲۲۶ محموله پسته به وزن ۵ هزار تن با گواهی سلامت سازمان غذا و دارو به اروپا صادر شده و فقط ۲۶ مورد از آن اخطار بهداشتی دریافت کرده‌اند. اما عضو هیات رئیسه اتحادیه صادرکنندگان خشکبار ایران این‌گونه توضیح می‌دهد، در پی چنین عملکردهایی است که ارزش صادرات پسته ایران از ۲.۵ میلیارد دلار به کمتر از یک میلیارد دلار افت کرده و آمریکا و ترکیه در رقابت با ایران در این بازار جولان می‌دهند.

از گوجه و هندوانه تا پسته و خرما

مشکلات مربوط به برگشت محصولات کشاورزی ایران از بازارهای جهانی به‌طور جدی از سال 1398 شروع شد. در این سال، کنوانسیون حفظ نباتات تغییراتی را در شیوه‌های کنترل کیفی محصولات اعمال کرد که بر اساس آن، کنترل کیفیت از محصول محوری به بستر محوری تغییر یافت. این تغییرات باعث شد که بسیاری از محصولات ایرانی نتوانند استانداردهای جدید را رعایت کنند و در نتیجه برگشت داده شدند. یکی از اصلی‌ترین دلایل برگشت خوردن محصولات کشاورزی ایران، استفاده بی‌رویه و نادرست از سموم و کودهای شیمیایی است. کشاورزان به دلیل عدم آگاهی کافی درباره زمان و نوع استفاده از این مواد، محصولات خود را آلوده می‌کنند. اما عدم نظارت کافی بر فرآیند تولید و صادرات نیز یکی دیگر از دلایل مهم برگشت خوردن محصولات است. 

پاییز سال 1399 بود که برای نخستین بار هندوانه و کشمش ایران به‌دلیل «باقی‌مانده سموم» به کشور بازگردانده شدند. مدتی پس از آن، سیب‌زمینی صادراتی ایران به ازبکستان نیز  به همین دلیل برگشت خورد. اما جنجال‌ها زمانی شدت گرفت که روسیه، فلفل دلمه‌ای ایرانی را به‌دلیل «نداشتن گواهینامه باقی‌مانده سموم کشاورزی» و «نقض مکرر استانداردهای بهداشتی» مرجوع کرد. ماجرا اما به همین نقطه ختم نشد و نام هندوستان هم به جمع کشورهایی که محصولات ایرانی را نخواستند، باز شد. دهلی‌نو، این‌بار 2 محموله کیوی تولید ایران را به‌دلیل وجود ذرات سفید برگشت زد. وزارت کشاورزی هند با ارسال نامه‌ای به سازمان حفظ نباتات ایران اعلام کرد، «به دلیل مشاهده مکرر شپشک» در ۱۵ محموله کیوی، واردات این محصول از ایران و به دلیل نقض مقررات بهداشتی متوقف شده است.

چندی بعد بازگشت نخل‌های صادراتی ایران از قطر نیز جنجال‌آفرین شد. بنابر اعلام گمرک ایران، در مجموع ۵۸۸ اصله نخل به وزن ۶۰۰ تن و به ارزش ۱۳۶.۱ هزار دلار به قطر صادر شده بود، که تمامی آن‌ها به ایران پس فرستاده شد که علت آن مشکلات مرتبط با گواهی‌های بهداشت بود. وزارت جهاد کشاورزی ایران بعدا اعلام کرد که گواهی بهداشت صادر شده برای محموله صادراتی این نخل‌ها «جعلی» بوده و آنچه ارائه شده، گواهی صادر شده از سوی وزارت جهاد نبوده است که این به ابهامات ماجرا افزود.

بازگشت اقلام صادراتی کشاورزی ایران از مقصد در حالی است که با توجه به محدودیت‌های تحریمی مربوط به فروش نفت، اقلام کشاورزی از حاشیه امنیت بالاترین نسبت به بعضی از کالاهای صادراتی ایران برخورداند. هادی تیزهوش تابان، رئیس اتاق بازرگانی ایران و روسیه در آذرماه 1400 در نامه‌ای به کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی نوشت: "دغدغه بخش خصوصی، استانداردسازی صادرات محصولات کشاورزی و بهبود کیفی آن است که متاسفانه با بی‌توجهی مسئولان، خسارت جبران‌ناپذیری این بخش را تهدید می‌کند". نامه‌ای که تاکنون بی‌پاسخ باقی مانده است؛ چراکه سریال بازگشت‌خوردن محصولات کشاورزی ایران به دلیل وجود سمومی مانند آفلاتوکسین همچنان ادامه دارد.

آفلاتوکسین چیست؟

آفلاکتوسین یکی از اعضای خانواده سم‌های تولید شده توسط قارچ‌های خاصی است که در دانه‌ها و محصولات کشاورزی مثل بادام زمینی، پنبه، ذرت و بادام درختی یافت می‌شوند. قارچ اصلی آن‌ها که آفلاتوکسین را تولید می‌کند، آسپرگیلوس و آسپرگیلوس پاراسیتیکوس نام دارد که در نواحی گرم و مرطوب زندگی و رشد می‌کنند.

آفلاتوکسین می‌تواند موجب اختلالات گوارشی و کبدی شود، اثرات سوء بر سیستم ایمنی و تولید مثل بگذارد و حتی باعث سرطان شود. از آنجایی که کپک‌های تولید‌کننده این سموم در طبیعت شایع هستند، آفلاتوکسین می‌تواند وارد روند کشت، تولید و فراوری بسیاری از مواد غذایی، مانند غلات (بخصوص ذرت)، خشکبار (مانند گردو، پسته، بادام زمینی، میوه‌های خشک) و حتی تولید فراورده‌های دامی به‌خصوص شیر و لبنیات (از طریق غذای آلوده دام) و باعث بیماری شود.

از میان انواع آفلاتوکسین، نوع ب-یک (Aflatoxin B1) سمی‌ترین است و از طریق غلات (به‌خصوص ذرت) و خشکبار (به‌خصوص مغزدانه‌ها) به بدن انسان راه یافته و می‌تواند به مرور زمان ایجاد آسیب ژنتیکی و سرطان (به‌خصوص سرطان کبد) کند. در بسیاری از کشورهای جهان، از جمله در اتحادیه اروپا، حداکثر مقدار مجاز آلودکی آفلاتوکسین ام-۱ را 0.05 میکروگرم در یک کیلو شیر و 0.025 میکروگرم در یک کیلو شیر خشک تعیین کرده‌اند.

ضربه به صادرات غیرنفتی ایران 

به گزارش اقتصادنیوز، در چهار ماهه نخست سال ۱۴۰۳، در مجموع ۲۲ میلیون تن محصولات کشاورزی به ارزش ۱.۲ میلیارد دلار از کشور صادر شده که در مقایسه با ارقام مدت مشابه سال قبل، رشد ۳۲ درصدی در ارزش دلاری داشته است. همچنین محصولات کشاورزی در چهار ماهه نخست جاری در حدود ۵ درصد از وزن و ۷ درصد از ارزش کل صادرات غیر نفتی کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

اما آنطور که کارشناسان و مقامات ایرانی هشدار می‌دهند، اگر اعتمادها به محصولات کشاورزی ایران از دست برود و این شرایط ادامه یابد، در درازمدت به صادرات بخش کشاورزی آسیب جدی زده می‌شود. به عنوان مثال، عطاالله اشرفی اصفهانی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق بازرگانی تهران می‌گوید که بازار محصولات کشاورزی ایران در عراق به ترکیه واگذار شده و سهم ایران در بازار سوریه به کمتر از 20 درصد کاهش یافته است و این کاهش سهم بازار نشان‌دهنده ضعف‌های ساختاری و عدم توانایی در رقابت با کشورهای همسایه است.

به گفته فعالان، این وضعیت نه‌تنها بر صادرات غیرنفتی ایران تأثیر منفی گذاشته، بلکه باعث انبارشدن محصولات در سردخانه‌ها و بدهکار شدن کشاورزان نیز شده است. با کاهش تقاضا در بازار داخلی و سخت‌گیری‌های مربوط به رفع تعهدات ارزی، بسیاری از صادرکنندگان پیشکسوت محصولات کشاورزی یا از بازار خارج شده‌اند یا با تعلیق کارت بازرگانی روبه‌رو شده‌اند.

رییس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ایران در این‌باره می‌گوید، شماری از صادرکنندگان کشور پسته را برای صادرات دوباره ابتدا به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس می‌برند و در انبارهای این کشورها در گونی‌های ۳۰ تا ۵۰ کیلویی نگهداری می‌کنند؛ این امر از آنجا که به دپوی طولانی‌مدت پسته می‌انجامد، زمینه آلودگی آن را فراهم می‌کند و در نهایت این عوامل به کم‌رنگ شدن جایگاه پسته ایران در بازار جهانی می‌انجامد؛ امری که در نهایت باعث می‌شود نام پسته ایران در بازار جهانی بی‌اعتبار شود. 

مظفر محمدی، عضو هیئت مدیره انجمن پسته نیز به اکوایران می‌گوید: اتحادیه اروپا حدود یک سال پیش هشدارهایی را درباره ممنوعیت ورود پسته ایران داده بود که به‌دلیل برخی سهل‌انگاری‌ها اقدامات لازم برای رفع آلودگی‌ها و بهبود کیفیت پسته تولیدی صورت نگرفت تا آنجا که از طرف اتحادیه اروپا به‌زودی این ممنوعیت اجرایی خواهد شد؛ اما اکنون همگی امیدوار هستیم با مهلت 6 ماه تازه داده‌شده، اجازه ندهیم بازارهای صادراتی کشور در شرایط تحریم، بازهم از بین برود.