چند پسر دبیرستانی هنگام ظهر پس از تعطیل شدن، سری به سوپر مارکت نزدیک مدرسه می‌زنند؛ تا درحالی که خیلی هم اطلاعی از بد و خوب برند‌های سیگار ندارند، هر کدام به حساب خود یک نخ سیگار بخرند تا دود کنند و البته یکی از آنها فندکی هم می‌خرد و مبلغش را برای فروشنده کارت به کارت می‌کند.
هر روز در مسیر رفت و آمد خود شاهد دانش آموزانی ام که در حال پُک زدن به سیگار در مسیر مدرسه اند و یا دانش آموزانی که پشت دیوار مدرسه شان تند و تند سیگارشان را دود می‌کنند تا ته سیگارشان را خاموش کنند و وارد مدرسه شوند.
حتما شما هم شاهد چنین صحنه‌هایی بوده اید. نوجوانی مرحله‌ای از زندگی است که با تغییراتی در سطوح فیزیکی، ذهنی و اجتماعی مشخص می‌شود و این جمعیت را مستعد رفتار‌های پرخطر مانند مصرف دخانیات می‌کند.
شروع سیگار کشیدن معمولاً در نوجوانی آغاز می‌شود؛ زمانی که استفاده از نیکوتین می‌تواند عواقب منفی بر رشد مغز داشته باشد و ممکن است خطر وابستگی به نیکوتین را افزایش دهد.
اگرچه شیوع استعمال دخانیات در کشور‌های توسعه یافته کاهش یافته، اما متاسفانه در ایران به طور قابل توجهی رو به افزایش است!
گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد مصرف دخانیات موجب ۸ میلیون مرگ سالانه در جهان می‌شود. ۱۰ درصد از مرگ و میر بزرگ سالان به مصرف دخانیات مربوط می‌شود و تا سال ۲۰۳۰، مصرف دخانیات جایگاه اول را با (۱۰ میلیون مرگ) برای کشتار مردم خواهد داشت که در این میان کشور‌های در حال توسعه در صدرند.
مصرف دخانیات به سرباری برای سلامت و اقتصاد تبدیل شده، اما شیوع آن به ویژه در بین دانش آموزان نوجوان که سن آنها بین ۱۰ تا ۱۹ سال است و از رفتار‌های پرخطر مانند مصرف دخانیات لذت می‌برند، بیشتر است.
کشور‌های آسیای جنوب شرقی بیشترین تعداد نوجوانان (۱۳ تا ۱۵ سال) را دارند که تنباکو مصرف می‌کنند. در کشور‌های با درآمد کم و متوسط میزان مصرف دخانیات در بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ ساله بیشتر از نوجوانان هم سن در کشور‌های پردرآمد است.
به گفته دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، استعمال سیگار و قلیان در دختران ۱۳ تا ۱۵ سال ۱۳۵ درصد رشد داشته است و ۱۶ درصد اعتیاد از سیگار و قلیان ایجاد می‌شود!
از این رو، مصرف دخانیات توسط دانش آموزان نوجوان در ایران در مرحله هشدار دهنده‌ای دیده می‌شود.
سیگار آهن ربا می‌شود و نوجوان را رها نمی‌کند!
وقتی از نوجوانان می‌پرسیم چرا سیگار مصرف می‌کنید؟ در می‌یابیم؛ برخی افراد برای پذیرفته شدن از سوی جامعه سیگار می‌کشند و برخی دیگر با این راه خود را رشد یافته‌تر و بزرگ‌تر جلوه می‌دهند و برخی برای تسکین خود به سیگار پناه برده اند.
الگو‌های یادگیری، پنجمین دلیل سیگارکشیدن است. خانواده و دوستان مهم‌ترین و مؤثرترین الگو‌های یادگیری اند. بیشتر افراد، سیگارکشیدن را از نوجوانی شروع می‌کنند، زیرا می‌خواهند متناسب با نوجوانان هم سن خود رفتار کنند.
بسیاری از دختران و پسرانی که سیگار کشیدن را شروع می‌کنند، دارای یک عضو خانواده یا دوست نزدیک هستند که سیگار مصرف می‌کند. افرادی که دوست و یا والدینی دارند که سیگار می‌کشند، بیشتر از کسانی که در میان وابستگان خود فرد سیگاری ندارند، تمایل به مصرف دخانیات دارند.
برخی از نوجوانان می‌گویند "فقط می‌خواستند آن را امتحان کنند"، یا فکر می‌کردند، سیگار کشیدن "عالی" است.
از آنجا که نوجوان در حال گذر از محیط امن درون به فضای پرتلاطم بیرون است؛ لاجرم عدم احساس پایگاه امن که لازم است از خانواده و جامعه گرفته شود، در چالش‌های زندگی، فرد را مستعد مصرف سیگار می‌کند و در واقع استعمال سیگار جانشین پایگاه امن او می‌شود.
قوانین ناکارآمد
ممنوعیت فروش محصولات دخانی به افراد زیر ۱۸ سال و نیز منع مصرف دخانیات در اماکن عمومی از آن دسته قوانینی است که علاوه بر عدم بازدارندگی، تنها بر روی کاغذ باقی مانده و گویی فراموش شده است. چرا که به لحاظ فرهنگی این قوانین اجرا نمی‌شود و همچنان فروش و استعمال سیگار با کمترین نظارت در جامعه رواج دارد. مصرف دخانیات در اماکن عمومی مشاهده می‌شود و در خصوص فروش سیگار به افراد زیر ۱۸ سال محدودیتی وجود ندارد و شاهدیم دکه‌های فروش مطبوعات دخانیان عرضه می‌کنند!
به رغم ممنوعیت قانونی فروش محصولات دخانی به افراد زیر ۱۸ سال در کشور، نوجوانان بسیاری اظهار می‌کنند دست رسی به سیگار برایشان به راحتی مقدور است.
این تناقض آشکار نشان می‌دهد قوانین کنترل دخانیات بدون همکاری‌های بین بخشی هیچ گونه اثری بر کاهش استعمال سیگار نخواهد داشت؛ بنابراین مهم است که وزارت بهداشت و وزارت آموزش و پرورش با همکاری یکدیگر در جهت کاهش مصرف دخانیات حداقل در میان دانش آموزان رویکرد ویژه‌ای داشته باشند.
"درون مدرسه ممنوع است! "
در چنین شرایطی، سخن‌گوی وزارت آموزش و پرورش گفته " مصرف دخانیات در مدارس ممنوع است". خوب، این که یک امر بدیهی است؛ مگر کسی گفته در خود مدرسه سیگار می‌کشند؟ صحبت از سیگار کشیدن بچه مدرسه‌ای هاست نه در مدرسه و پرسش این است: نقش آموزش و پرورش به عنوان آموزش و پرورش، در پیش گیری و مواجهه با این آسیب اجتماعی چیست؟
اگر حیطه وظایف آموزش و پرورش به ساختمان مدارس محدود است، لااقل درباره پرورشی که قرار است در این ۱۲ سال حضور دانش آموزان در مدرسه عایدشان شود؛ توضیح دهند. چون اگر درون مدرسه خبری از فراگیری مهارت‌های زندگی بود و یا حداقل گوش شنوایی برای چالش‌های زندگی نوجوان بدون قضاوت سوگیرانه وجود داشت، دیگر پشت در‌های مدرسه شاهد کمتر اتفاقات این چنینی بودیم.
از سوی دیگر، چنانچه وزارت عریض و طویل آموزش و پرورش، حیطه عملکردی خود را محدود به دیوار‌های مدارس نمی‌کرد؛ اکنون می‌توانستیم اوضاع مساعدتری را شاهد باشیم. نه آن که بگوییم؛ پشت دیوار مدرسه از آن مدرسه نیست!
به عبارت دیگر عقلانی به نظر نمی‌رسد؛ آموزش و پرورش تنها بخواهد و بتواند در حیطه دیوار‌های مدرسه اقدام کند و خارج از آن در اختیارش نباشد. آموزش و پرورشی که اثرش تنها به داخل چهاردیواری مدرسه معطوف می‌شود؛ پس این همه سال از عمر دانش آموزان را برای چه هدر می‌دهد؟! شاید هم تنها هدف، سرازیر کردن مشتی حفظیات در ذهن خسته دانش آموزان است.
اینکه معتقد باشیم، منشا این آسیب اجتماعی مدرسه نیست و اوضاع گل و بلبل است و همه چیز را کتمان کنیم؛ راه به بیراهه برده ایم.
براساس برآورد سازمان بهداشت جهانی، یک پنجم از جمعیت جهان را نوجوانان تشکیل می‌دهند که حدود ۸۵ درصد این گروه سنی در کشور‌های در حال توسعه قرار دارند. قوانین و برنامه‌های مربوط به مسائل بهداشتی و ارتقای سلامتی در نوجوانان نیازمند توجه فوری می‌باشد.
بر اساس گزارش وزارت بهداشت، مصرف دخانیات بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ ساله بیش از ۱۳ درصد و افزایش مصرف سیگار میان دختران نوجوان طی ۵ سال، ۱۳۳ درصد افزایش داشته است. مصرف دخانیات در سنین ۱۸ تا ۲۴ در زنان حدود ۹۰ درصد و در مردان ۳۴ درصد افزایش یافته است.
روند افزایش مصرف دخانیات در یک دهه اخیر و در گروه سنی ۱۳ تا ۱۵ سال بوده است. البته در برخی آمار‌ها به سن ۱۱ سال نیز اشاره شده است!
چه عواملی باعث می‌شود نوجوانان غیر سیگاری در این سنین حساس مصرف سیگار را آغاز کنند؟
در سال‌های اخیر به دلیل تغییر سبک و استاندارد‌های زندگی، مصرف سیگار به ویژه در میان نوجوانان به شدت افزایش یافته است. بسیاری از بزرگسالان مصرف کننده سیگار، اعتیاد به سیگار را از دوره نوجوانی آغاز کرده اند و یکی از دلایل آن تغییرات زیستی، شناختی، اجتماعی و عاطفی سریعی است که در این دوره از زندگی رخ داده و نوجوانان قادر به سازش با آن نیستند.
برخی آمار‌ها گویای آن است که در ایران ۱۹ درصد از نوجوانان، سیگاری‌های فعال هستند!
از سوی دیگر به نظر می‌رسد؛ آموزش مهارت‌های زندگی، ایجاد سرگرمی برای نوجوانان، افزایش امید به آینده، فرهنگ سازی، فراهم آوردن زمینه تفریحی و ورزشی از جمله راهکار‌های برون رفت از این مشکل است.
از آنجا که رفتن به کافه‌ها و قهوه خانه‌ها کم هزینه‌ترین و راحت‌ترین تفریح این روز‌ها برای نوجوانان شده، و از سویی فشار روانی و عدم مدیریت هیجانات، موجب مصرف بیشتر سیگار در میان دختران و پسران نوجوان شده است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در پیشگیری از مصرف سیگار در جامعه، پیشگیری از آغاز مصرف در سنین نوجوانی است. با همه اینها، در حال حاضر خلاء تدوین برنامه‌ها و آموزش‌هایی برای افزایش حمایت اجتماعی ادراک شده در نوجوانان که افزایش رضایت از زندگی را در پی خواهد داشت، در نظام‌های خانواده و آموزش و پرورش به شدت احساس می‌شود.
