به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، هادی قیصریان‌فرد در پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی نوشت: حدود دو ماه بعد از عملیات «ثامن‌الائمه»، عملیات «طریق‌القدس» در ۸ آذر ۱۳۶۰، به منظور وارد کردن دومین ضربه‌ی اساسی به دشمن متجاوز انجام گرفت. هدف از اجرای این عملیات یکی شکافتن جبهه‌ی دشمن در منطقه‌ی خوزستان و قطع پیوستگی و ارتباط بین جبهه‌ی شمالی و جنوبی سپاه دشمن به طول ۳۰۰ کیلومتر در خوزستان بود و دیگر آزادسازی سوسنگرد و مناطق غربی آن به همراه شهر بستان بود. همچنین ایران در پی آن بود که علاوه بر آزادسازی این شهرها، اهواز را از تهدیدات ارتش متجاوز عراق برهاند.
در این عملیات ۳ تیپ از لشکرهای ۹۲ زرهی اهواز، لشکر ۱۶ قزوین و لشکر ۷۷ پیاده‌ی خراسان از طرف ارتش به فرماندهی شهید سرتیپ منفرد نیاکی و سه تیپ کربلا (به فرماندهی سردار مرتضی قربانی)، عاشورا (به فرماندهی سردار محمد علی جعفری) و امام حسین(ع) (به فرماندهی شهید حاج حسین خرازی) از طرف سپاه شرکت داشتند. یک قرارگاه مرکزی مشترک نیز درست شد که از طرف سپاه سردار رشید و از طرف ارتش سرتیپ منفرد نیاکی فرماندهی لشکر ۹۲ به صورت مشترک فرماندهی آن را برعهده داشتند. یعنی هر دو نفر با هم فرماندهی و تصمیم‌گیری می‌کردند و این اتفاقی بود که برای نخستین بار در تاریخ جنگ دیده می‌شد. در خصوص نام‌گذاری این عملیات هم باید یادآور شدکه به دلیل هم‌زمانی عملیات با کنفرانس سران کشورهای اسلامی در رابطه با فلسطین، اسم این عملیات طریق‌القدس گذاشته شد و این اسم در واقع نوعی کنایه به آن کنفرانس بود تا به نوعی گفته شود که رژیم صهیونیستی را از طریق کنفرانس نمی‌شود از فلسطین بیرون کرد، بلکه باید با اقدام نظامی این کار را انجام داد.
در خصوص منطقه‌ی عملیاتی باید گفت که محل انتخابی برای انجام عملیات، شمال غربی اهواز بود. این منطقه یک زمین رملی و از جنس ماسه بادی بود. به گفته‌ی محسن رضایی ما در این منطقه تقریباً به آن تاکتیک حضرت علی(ع) در غزوه‌ی خیبر عمل کردیم؛ یعنی آمدیم از داخل رمل‌هایی که تقریبا احتمال داشت افراد از تشنگی هلاک شوند نیروها را عبور دادیم. این در حالی بود که فرماندهی قرارگاه مقدم نیروی زمین ارتش در جنوب، بنا بر تفکر کلاسیکی، انجام عملیات در این محور و عبور نیروهای سپاه از منطقه‌ی رملی را بسیار سخت و تا اندازه‌ای ناممکن می‌دانست. بر همین اساس پیشنهاد داده شد که نیروهای خودی، دشمن را در منطقه‌ی دیگری نیز مشغول کنند تا آنان مجبور شوند تلاش‌های خود را برای مقابله با این خطر به دو جبهه اختصاص بدهند.
البته تردیدهای موجود در برآورد قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش در جنوب سبب شد تا شهید صیاد شیرازی فرماندهی وقت این نیرو ضمن مطالعه‌ی برآوردها و تشکر از تهیه‌کنندگان آن که براساس آگاهی‌های علمی و تخصصی خود و واقعیات موجود در میدان نبرد تهیه کرده بودند، نکاتی را نیز به آن‌ها گوشزد کند که بسیار با اهمیت بود:
«همان‌طور که کراراً تذکر داده‌ام بسیاری از کیفیت‌های رزمی کلاسیک یگان‌های ما حقیقت ندارد و بسیاری از کیفیت‌های رزمی جدید در صحنه‌های رزم ما ظهور کرده است که برادرانم تقریبا شناخت کاملی از آن نداشته و آن را در برآورد خویش منظور نکردند. از طرفی ترکیب مقدس نیروهای رزمنده‌ی ارتش و سپاه پاسداران در صورتی که به‌خوبی به کار گرفته بشود و هدایت گردند بسیاری از معایب گرفته‌شده خنثی خواهد شد.»
بدین ترتیب با وجود برخی تردیدها طرح‌ریزی مانور عملیات طریق‌القدس از دو محور شمال رودخانه‌ی کرخه به عنوان تلاش اصلی و غرب سوسنگرد (از رودخانه‌ی کرخه تا رودخانه‌ی میسانه) انجام گرفت و عملیات طریق‌القدس در ساعت ۳۰ دقیقه پس از نیمه‌شب ۸ آذر ۱۳۶۰ با رمز یا حسین(ع) و با تکیه بر تاکتیک ویژه یعنی عبور نیروهای سپاه از منطقه‌ی رملی به عنوان محور اصلی تهاجم آغاز شد. از نکات جالب توجه آن بود که به هنگام شروع عملیات باران به‌شدت می‌بارید و همین امر سبب شد تا نیروهای دشمن علی‌رغم هوشیاری نسبی تصور کنند ریزش باران موجب انصراف رزمندگان از اجرای عملیات خواهد شد. به همین دلیل با خیال راحت به درون سنگرهای خود خزیدند. در حالی که بارش باران در منطقه‌ی رملی موجب چسبندگی در سطح زمین و در نتیجه سهولت در حرکت نیروها شد. البته ویژگی دیگر عملیات طریق‌القدس، سازمان‌دهی نیروهای داوطلب مردمی با انگیزه‌ی شهادت‌طلبی در سازمان رزم سپاه بود. به گفته‌ی سردار غلامعلی رشید برای نخستین بار در دوره‌ی جنگ تحمیلی، به‌کارگیری نیروی مردمی در سطح گسترده انجام شد و نتیجه‌ی عالی گرفتیم. در مورد ابعاد و ویژگی‌های عملیات و همچنین نتیاج آن یکی از کارشناسان غربی می‌گوید:
این عملیات بیانگر لیاقت ایرانی‌ها در ایجاد وکنترل عملیات نظامی مختلف در سطح وسیع بود. همچنین عملیات طریق‌القدس ایران را قادر ساخت برای نخستین بار با موفقیتی چشم‌گیر، تاکتیک موج‌های انسانی را که تاکتیک حاکم بر جبهه‌های جنگ شد به مرحله‌ی آزمایش درآورد. بر این اساس نتایج ناشی از نقش و حضور مردم در صحنه‌ی نبرد و تبیین استراتژی جدید در جنگ منجر به تحقق شیوه‌ی جدیدی از جنگ شد. همچنین اجرای موفقیت‌آمیز طرح عملیات طریق‌القدس باعث شد تا موقعیت سپاه در جنگ تثبیت گردد.
آنتونی کردزمن درخصوص عملیات طریق‌القدس با نگاهی مغرضانه می‌نویسد که «این عملیات هیچ تفاوتی با عملیات‌های گذشته‌ی ایرانیان نداشت، اما با این حال فرماندهان سپاه و روحانیون متقاعد شدند بدون طرح‌ریزی پیچیده‌ی نظامی و پشتیبانی ارتش از طریق حمله‌ی مستقیم و با استفاده از احساسات مذهبی رزمندگان در جنگ پیروز شوند.» در حالی که پیروزی در این عملیات حاصل طرح‌ریزی دقیق، شناخت دقیق از منطقه و ویژگی تاکتیکی آن بود و همین مسئله هم موجب غافل‌گیری دشمن شد.
لازم به ذکر است که شناسایی منطقه‌ی عملیاتی طریق‌القدس توسط شهید حسن باقری انجام شده بود. در حقیقت شهید باقری منطقه‌ی رمل، مسیرها و معبرها را شناسایی کرده بود؛ بنابراین نکته‌ی مهم عملیات ابتکار عمل نیروهای ایرانی در منطقه‌ی رمل‌های شمال بستان بود، زیرا در مناطقی که پر از رمل است هنگامی که انسان بخواهد حرکت کند اگر بارندگی نشده باشد، گاهی تا زانو در داخل رمل‌ها فرو می‌رود و حرکت در آن بسیار سخت است. این مانع طبیعی باعث شده بود که عراق در خط شمالی خودش نیروی زیادی را تدارک نبیند و نیروهای ایرانی همین نقطه‌ضعف را برای حمله به عراق انتخاب کردند. به گفته‌ی ژنرال حمدانی فرماندهی گارد ریاست‌جمهوری عراق: ایرانی‌ها فهمیده بودند که در دشت‌های باز امکان موفقیت ندارند و به همین دلیل در مناطقی تمرکز کردند که حرکت نیروی‌های زرهی ما را خنثی می‌کرد. این مناطق مثل باتلاق‌ها، مناطق مردابی و هورها تاثیر قدرت زرهی و توپخانه را کم می‌کرد.
در نهایت این عملیات در ۳۰ آذر خاتمه یافت و ایران توانست بعد از ۲۲ روز مبارزه، حدود ۶۰۰ کیلومترمربع از سرزمین‌های اشغالی را آزاد کند و دشمن را از این شهرها بیرون کند و برای نخستین بار نیروهای خودی را به مرزهای بین‌المللی برساند. همچنین پیروزی ایران در عملیات طریق‌القدس موجب شد تا امام خمینی در پاسخ به پیام‌های تبریک سید علی خامنه‌ای (رئیس‌جمهور)، صیاد شیرازی (فرماندهی نیروی زمینی ارتش)، رضایی (فرماندهی سپاه) و ظهیرنژاد (رئیس ستاد مشترک ارتش) آن را «فتح‌الفتوح» بنامند.
منابع
حسین اردستانی، جنگ؛ بازیابی ثبات (تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق)، تهران: مرکز تحقیقات و مطالعات جنگ، ۱۳۸۷
حسین علایی، تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق، تهران: انتشارات مرز و بوم، ۱۳۹۱.
صحیفه امام خمینی، جلد ۱۵، تهران: موسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۷
کوین ام وودز. ویلیام موراوی. توماس هولادی، جنگ صدام؛ جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق، ترجمه داود علمایی کوپایی، تهران: نشر مرز و بوم، ۱۳۹۱
محسن رضایی، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ، ۱۳۷۵/۷/۱۲
محسن رضایی، جنگ به روایت فرمانده، تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس. ۱۳۹۰
۲۵۹
