مجتمع مس سونگون ورزقان یکی از معادن باارزش در آذربایجان‌شرقی است که با پنج میلیارد تن ذخیره شناخته شده و نرخ اکتشاف ۸ تا ۹ درصد، به عنوان یکی از بزرگترین معادن مس ایران و خاورمیانه شناخته می‌شود. عملیات حفاری اکتشافی در این معدن از سال ۱۳۶۸ آغاز شده و همچنان ادامه دارد.
این مجتمع بزرگترین مجموعه معدنی شمال غرب کشور است در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شمال شرق تبریز و ۲۵ کیلومتری شهر ورزقان و در همسایگی جمهوری های آذربایجان و ارمنستان قرار دارد که با یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تن ذخیره شناسایی شده، بزرگ ترین معدن مس کشور است.با توجه به گستردگی وسعت فعالیت این شرکت و قرار گرفتن معادن مس در اراضی روستایی و اطراف روستاها، رعایت الزامات زیست محیطی و جلوگیری از نشت پساب‌های صنعتی در طبیعت همچنین حفظ طبیعت منطقه، واجب‌تر از همه طرح‌ها و در واقع پیش نیاز اجرای طرح‌های توسعه‌ای در معادن این شرکت است.
مسؤولان شرکت مس سونگون مدعی هستند که تمام الزامات زیست‌محیطی در این شرکت از مرحله اکتشاف گرفته تا بهره‌برداری از معدن، به‌طور کامل رعایت می‌شود و این شرکت، میزان اثرگذاری خود در محیط زیست را به حداقل ممکن و در مواردی به پایین‌تر از حد استاندارد کاهش داده است.این مجموعه عظیم به‌عنوان یکی از صنایع بزرگ استان گاه با برخی حواشی به‌خصوص در حوزه زیست‌محیطی روبه‌رو بوده و گاه و بی‌گاه زمزمه‌هایی از مسائل زیست‌محیطی این معدن چه به‌صورت رسمی و چه غیررسمی شنیده شده که نشان از اهمیت این موضوع در اذهان عمومی دارد.
هرچند مردم و فعالان زیست‌محیطی نظری غیر از این دارند و معتقدند که قطع درختان و تخریب طبیعت همچنین آلوده شدن برخی منابع آبی از جمله آبهای سطحی و روان، ناشی از فعالیت‌های گسترده این شرکت بوده و آنها دوست دارند اقدامات شرکت در این راستا، قابل لمس باشد و قبل از قطع درختان، درختان جدیدی کاشته شوند و پس از بهره‌برداری از معدن، تخریب‌های صورت گرفته ترمیم شود.
در این راستا، نادر مظاهری، رئیس واحد محیط‌زیست مجتمع مس سونگون در گفت‌وگو با رسانه ها، به ارائه توضیحاتی در خصوص پروژه‌های زیست‌محیطی این مجتمع پرداخته است.مظاهری در این گفت‌وگو با اشاره به استفاده از سیستم‌های به‌روز در مجتمع مس سونگون گفت: هر صنعتی که فعالیتی داشته باشد، آلودگی‌هایی را هم به همراه دارد اما باید دانست که این صنعت در راستای توسعه پایدار فعالیت می‌کند و آنچه مهم است، درنظر گرفتن یک‌سری استانداردها برای فعالیت آن صنعت بوده که فعالیت مس سونگون نیز طبق استانداردهای تعیین شده است.
او تصریح کرد: این مجتمع به‌گونه‌ای از منابعی چون آب استفاده می‌کند که علاوه بر حفظ این منابع برای آیندگان، با رعایت یک‌سری استانداردها، مانع از آلودگی‌های زیست‌محیطی شود. مظاهری یادآور شد: ما حتی زمانی که دستمان را با صابون می‌شوییم، در واقع پساب ایجاد می‌کنیم اما آنچه مهم است، رعایت استانداردها بوده تا این پساب موجب آلودگی محیط‌زیست نشود. پس تولید پساب و فاضلاب در این مجتمع طبیعی بوده اما آنچه اهمیت دارد، رعایت یک‌سری استانداردهاست.
او با اشاره به انجام ارزیابی‌های مختلف زیست‌محیطی از این مجتمع افزود: برای دریافت وام از بانک‌های جهانی ملزم به انجام ارزیابی‌های جامع محیط زیستی به کمک یک شرکت ارزیاب انگلیسی شدیم. به‌علاوه شرکت‌های داخلی معتمد محیط زیستی نیز یک‌سری ارزیابی‌های مرتبط را انجام داده‌اند که توانسته‌ایم در این ارزیابی‌ها موفق عمل کنیم.
رئیس واحد محیط‌زیست مجتمع مس سونگون در ادامه با تشریح اقدامات مهم زیست‌محیطی در این مجتمع بیان داشت: صنعت مس یک صنعت آب بر است و با مصرف آب نیز ایجاد پساب صنعتی ناگزیر خواهد بود که در این راستا، سدهای باطله در این مجموعه ایجاد شد.
او با اشاره به توپوگرافی سخت و کوهستانی سونگون و شرایط سخت برای استقرار سد در این مجموعه یادآور شد: مطالعات مکان‌یابی سدها سال‌ها پیش انجام و نقاط ایمن بدین منظور انتخاب و کار ایجاد سدها آغاز شد.
مظاهری، انتقال پساب صنعتی از کارخانه را به دلیل موقعیت کوهستانی آن کاری بسیار سنگین عنوان کرده و افزود: با وجود این موضوع، پمپ‌های قوی به طول ۱۱ کیلومتر و هد ارتفاعی ۳۵۰ متری در محل مستقر کردیم. در دنیا دومین صنعت معدن‌کاری هستیم که با این روش پساب خود را به سدهای باطله هدایت می‌سازد.
او ادامه داد: اکثر معادن همچون مس سرچشمه به‌صورت ثقلی و با کانال‌های روباز، پساب‌های خود را به‌طرف سد هدایت می‌کنند اما ما طی یک پروژه سنگین و با هزینه بیشتر، این عملیات را انجام می‌دهیم تا هیچ‌گونه تخلیه پساب به خارج از محدوده را نداشته باشیم. رئیس واحد محیط‌زیست مجتمع مس سونگون در خصوص بحث بازیابی و برگشت آبهای تصفیه شده نیز گفت: یک سیکل بسته‌ای در سد ایجاد کرده‌ایم تا پساب وارد سد شده، املاح آن ته‌نشین و آب زلال شود. سپس این آب از طریق همان پمپ‌های رفت به‌سوی کارخانه بازمی‌گردند.
بیش از ۹۵ درصد پساب ورودی، زلال سازی شده و با برگشت مجدد، دوباره از آن استفاده می‌شود. ۵ درصد آب‌ها هم آب خام بوده و در مواردی چون آتش‌نشانی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مظاهری ادامه داد: هم اکنون ۲۰ سالی است که از این سدها استفاده می‌کنیم و البته ۱۵ سال دیگر هم برایمان کارایی دارند و زمانی که عمر مفید آنها تمام شود، بالای سد، درختکاری و مرتع‌داری خواهیم داشت.
او متذکر شد: همچنین مطالعه و امکان‌سنجی باطله‌هایی که به سد برمی‌گردند نیز در دستور کار است؛ به‌طوری که این باطله‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند که آیا عیاری از مواد گران‌بهای دیگر در این باطله‌ها وجود دارد یا خیر. در صورت وجود مواد گران‌بها، آن را استحصال کرده و اگر وجود نداشت حتی می‌توان در کاشی، آجر و سرامیک‌سازی از آنها استفاده کرد.
رئیس واحد محیط‌زیست مجتمع مس سونگون با اشاره به برخی سخنان مطرح شده در خصوص ورود مواد آلاینده به پخیرچای ورزقان گفت: ما با زهاب معدنی روبرو هستیم. یعنی وقتی باران بر روی خاک می‌بارد، آن را شستشو داده و با خود برده و وارد رودخانه می‌کند. این بحث در تمامی معادن چه فعال و چه غیرفعال وجود دارد.
حتی اگر فعالیتی در داخل معدن هم نباشد، این اتفاق می‌افتد البته قطعاً فعالیت‌های معدن‌کاری، آن را تشدید می‌کند. مظاهری در خصوص برنامه‌های کوتاه، میان و بلندمدت برای کنترل این زهاب‌ها یادآور شد: آهک زنی یکی از این موارد است تا فلز مس رسوب کرده و وارد رودخانه نشود.
احداث کانال‌های سرپوشیده به نام کالورت و به طول یک و نیم کیلومتر از دیگر موارد بوده که هدف آن جلوگیری از تماس آب رودخانه با باطله‌های معدنی است.
او افزود: البته در کنار تمامی این اقدامات، تأسیس یک تصفیه‌خانه پیشرفته نیز ضروری است که طبق پیش‌بینی های صورت‌گرفته طی یک و نیم‌سال آتی شاهد احداث آن خواهیم بود.
رئیس واحد محیط‌زیست مجتمع مس سونگون در ادامه در خصوص برخی موارد مطرح شده در خصوص فضای سبز محوطه این مجتمع ابراز کرد: از ۲۰ سال پیش، بحث درختکاری را به جدیت پیگیری می‌کنیم اما طی تفاهم‌نامه با منابع طبیعی، جنگل‌کاری ۴۰۰ هکتاری را در برنامه داریم. این طرح در داخل جنگل‌های ارسباران و با کاشت ۱۶۰ هزار درخت با پنج گونه بومی منطقه اجرایی می‌شود.
او در خصوص روند اجرای این طرح یادآور شد: کمبود نهال‌های بومی منطقه و محدودیت تولید آنها، روند اجرای طرح را کند کرده است. هم اکنون ۱۲۰ هکتار از زمین‌های کاشت نهال‌ها چال کنی شده و آماده کشت است و منابع مالی طرح نیز از سوی مس سونگون آماده شده است؛ به شرطی که این تعداد نهال بومی تأمین شود.
مظاهری از درختکاری مسیر ورزقان به خواجه نیز خبر داده و اذعان داشت: مذاکراتی با راهداری، منابع طبیعی و پلیس‌راه انجام داده و موافقت اولیه نیز حاصل شده است. رئیس واحد محیط‌زیست مجتمع مس سونگون همچنین در خصوص مراحل ساخت پایگاه اطفای حریق جنگل و مرتع در این مجتمع نیز خاطرنشان کرد: برخی موانع برای اجرای این پروژه در طول سالیان اخیر وجود داشت اما هم اکنون طرح در مرحله فاز مطالعاتی قرار گرفته و به‌زودی اجرای آن آغاز خواهد شد.
