به گزارش خبرنگارا اجتماعی رکنا، "آنچه سال‌ها به عنوان گسل‌های خطرناک در جنوب تهران شناخته می‌شد، در واقع بقایای یک دریاچه عظیم و باستانی است که اکنون پس از هزاران سال خشک شده است. پژوهشگران با ارائه شواهد علمی و تاریخی جدید، ثابت کرده‌اند که این منطقه نه تنها گسل ندارد، بلکه به روزگاری دریاچه‌ای گسترده و پر آب بوده که اکنون ناپدید شده است."

"در جنوب تهران سه گسل وجود ندارد، بلکه سه تراز از کرانه های یک دریاچه بزرگ خشک‌شده مشاهده می‌شود." این سخنان، تأکید محققانی است که طی سال‌ها تحقیق و بررسی علمی به این نتیجه رسیده‌اند. از آنجا که اولین شواهد دریاچه در ری کشف شد، نام آن "ابر دریاچه باستانی ری" یا Paleo Mega Lake   of Rey (PAMELA)  انتخاب شد.

ریبن اولین مرتبه از دریاچه فراموش شده گفت

هادی جراحی، پژوهشگر زمین شناس و متخصصی که 16 سال است روی پروژه تحقیقاتی این دریاچه کار می‌کند، به خبرنگار اجتماعی رکنا گفت: قدیمی‌ترین اشاره علمی به وجود رسوبات دریاچه‌ای در جنوب تهران در سال 1956 توسط یک محقق فرانسوی انجام شد. این فرد که در تهران مشغول تحقیق بود، به وجود رسوبات دریاچه‌ای در جنوب این شهر اشاره کرد. نام این محقق "ریبن" بود و وی فقط وجود این رسوبات را مطرح کرده بود.

سه پرتگاه خطی در جنوب تهران گسل نیستند بلکه بقایای سواحل یک دریاچه قدیمی هستند

جراحی در ادامه افزود: در سال 2010، دکتر حمید نظری از سازمان زمین‌شناسی، مطالعاتی درباره سه پرتگاه خطی در جنوب تهران (که به شمال، جنوب و کهریزک معروف بودند) انجام داد. این پرتگاه‌ها که پیشتر به عنوان گسل شناخته می‌شدند، در این تحقیقات مشخص شد که در واقع بقایای سواحل یک دریاچه قدیمی هستند. با این حال، دکتر حمید نظری اطلاعات دقیقی درباره وسعت یا جزئیات این دریاچه ارائه نداد. در همان زمان، بحث‌های زیادی در جامعه علمی درباره وجود یا عدم وجود گسل در جنوب تهران شکل گرفت. به‌ویژه در سال 2014، پروفسور مانوئل بربریان، پدر علم زلزله‌شناسی خاورمیانه، در کتاب خود اعلام کرد که گسلی در جنوب تهران وجود ندارد. این موضوع بعدها مورد توجه سازمان زلزله‌شناسی آمریکا قرار گرفت و در سال 2016، در مقاله‌ای با عنوان Earthquake Bomb توضیح داده شد که منشاء این پرتگاه ها گسلی نیستند. جالب است که خود بربریان پیشتر وجود گسل‌ها را مطرح کرده بود، اما بعداً این ادعا را رد کرد.

نقشه ابر دریاچه باستانی ری. مناطق آبی رنگ حد فاصل سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان تحت پوشش آب دریاچه بوده اند. این نقشه مربوط به تراز آن 1000 متر است(جراحی 2024).

این پژوهشگر افزود: در سال 2021، مقاله‌ای در یکی از نشریات علمی آمریکا منتشر شد که بار دیگر به این بحث‌ها دامن زد. این مقاله نشان داد که در جنوب تهران به جای گسل، بقایای یک دریاچه قدیمی وجود دارد.

این مطالعه شواهدی از یک دریاچه وسیع و باستانی را ارائه می‌دهد که در دوران هولوسن مساحت وسیعی از مرکز ایران مرکزی را پوشانده بود. حاشیه شمال‌غربی این دریاچه که در جنوب‌شرقی تهران قرار دارد، به‌عنوان منطقه مطالعه انتخاب شد.

بقایای کرانه ساحل دریاچه "ابر دریاچه باستانی ری" با استفاده از تصاویر هوایی، ماهواره‌ایQuick Bird  و نقشه‌های توپوگرافی بررسی شد. همچنین، سایت‌های باستان‌شناسی در این منطقه شناسایی و موقعیت آن‌ها مشخص شد که شواهدی برای دریاچه از تطابق این داده‌ها به‌دست آمد. تنها در منطقه تهران هشت خط ساحلی بین ارتفاعات 950 تا 1100 متر از سطح دریا شناسایی شد که ارتفاعی بین 3 تا 15 متر و طولی برابر 43 کیلومتر داشت. نتایج نشان داد که گسل‌های فعال کواترنری به نام‌های شمال ری، کهریزک و جنوب ری در واقع سه پرتگاه مورفولوژیکی اصلی دریاچه PAMELA هستند و از این پس نمی‌توان آن‌ها را به‌عنوان گسل در نظر گرفت. دانه‌بندی خاک منطقه و مقاطع نازک نشان‌دهنده رسوبات غیر فشرده دریاچه‌ای است. این نتایج همچنین ارتباط قابل‌توجهی بین موقعیت سکونتگاه‌های باستانی و ارتفاع خطوط ساحلی شناسایی‌شده نشان داد. تمام سکونتگاه‌های قدیمی‌تر از 5000 سال در تراز بالاتر از 1000 متر از سطح دریا قرار داشتند. بدون شک، اقلیم گذشته این منطقه بسیار متفاوت از اقلیم کنونی آن بوده است. مطالعات سن سنجی می‌توانند اطلاعات ارزشمندی درباره سن دقیق دریاچه PAMELA و تغییرات اقلیمی باستانی ارائه دهند.

جراحی افزود: علاوه بر پرتگاه های جنوب تهران، وضعیت برای منطقه اشتهارد تا ماهدشت نیز همین است. وی افزود در مطالعات نویری و همکارانش ضمن حفاری 8 ترانشه برای مطالعات دیرینه لرزه شناسی، مشخص شد پرتگاه اشتهارد که در مجاورت جنوب جاده ماهدشت-اشتهارد قرار دارد و قبلا به عنوان گسل اشتهارد شناخته می شد نیز ماهیت گسلی نداشته و در واقع ساحل همین دریاچه است.

وی نگرانی های جدی در مورد بازنگری کد لرزه ای تهران و مناطق مجاور را مطرح کرده و از جامعه علمی دعوت کرد تا ضمن مشارکت در این تحقیقات، به صورت جدی، موضوع نبود خطر لرزه ای در این مناطق را پیگیری کنند.

سمت چپ: بزرگترین ترانشه دیرینه لرزه شناسی خاور میانه حفاری شده توسط سازمان زمین شناسی که پس گذشت نزدیک به دو دهه کماکان باز بوده و امکان مطالعه و راستی آزمایی دارد. سمت راست: نمایی از رسوبات ابر دریاچه باستانی ری

یکی از تراشه حفاری شده طی مطالعات نویری به منظور مطالعات دیرینه لرزه شناسی پرتگاه اشتهارد که هم اکنون نیز قابل بررسی و راستی آزمانی است.

مستندات تاریخی و جغرافیایی دریاچه در جنوب تهران

هادی جراحی تأکید کرد: برای اثبات وجود این دریاچه در تاریخ، مطالعات گسترده‌ای انجام شده است: "بررسی حدود 140 هزار صفحه از متون تاریخی ایران شامل تاریخ شهر ها، سفر نامه ها، خاطرات و ... شواهدی درباره دریاچه‌ای به نام 'فراخ‌کرت' ارائه می‌کند. 'فراخ' به معنای وسیع و 'کرت' به معنای آبگیر است. اوستا و بندهشن، به عنوان قدیمی‌ترین کتب دنیا، نیز به این دریاچه اشاره کرده و آن را به‌عنوان دریاچه‌ای وسیع در نزدیکی البرز کوه توصیف می‌کند." نام های دیگر این دریاچه با عناوین مختلف نظیر دریاچه ساوه، دریای هامون، دریای کاشان و ... می باشد. از دیگر شواهد تاریخی می‌توان به شهرهایی اشاره کرد که در تراز 970 متر از سطح دریا قرار دارند. شهرهایی مانند ساوه، ری، سیلک کاشان، نیشابور، قندهار و شهر سوخته زابل همه در این تراز واقع شده‌اند. بر اساس این اطلاعات، این شهرها در گذشته بنادر ساحلی دریاچه فراخ‌کرت بوده‌اند. تخمین زده می‌شود که وسعت این دریاچه حدود 1.7 برابر دریای خزر بوده است.

شواهد محلی از وجود ابر دریاچه در جنوب تهران

جراحی در ادامه توضیح داد: "در مناطق مختلف ایران، شواهدی از وجود این دریاچه از زبان مردم محلی شنیده شده است. به‌عنوان مثال، در روستاهای رشم و طرود در جنوب دامغان، جندق در شمال اصفهان، و همچنین در مناطقی از میبد، بیده و اقدا، نقل‌قول‌هایی از اجداد مردم درباره فعالیت‌هایی مانند کشتیرانی و ماهیگیری در این مناطق وجود دارد. حتی در قرچک ورامین نیز افراد مسنی وجود دارند که درباره این دریاچه اطلاعاتی دارند." سون هدین، جهانگرد مشهور نیز در سفرهای خود به ایران در 103 سال قبل به این دریاچه اشاره کرده است. بدین ترتیب وی در کتاب عبور از صحاری ایران نقل می کند: به جندق رسیدیم. درب کاروانسرا تخریب شده بود، از الوار کشتی که بر گل نشسته بود برای مرمت درب کاروانسرا استفاده شد. تحقیقات او و دیگر محققان بین‌المللی شواهد بیشتری درباره این دریاچه و آثار تاریخی مرتبط با آن ارائه می‌دهد.

تاریخچه‌ای از دریاچه فراموش‌شده در ایران

جراحی در ادامه اظهارات خود به شواهد تاریخی اشاره کرد و گفت: "در متون تاریخی آمده است که این دریاچه‌ها در مقاطعی حتی کشتیرانی را ممکن کرده بودند. برای مثال، در نوشته‌های عین‌الدوله در 144 سال قبل (۱۸۸۰ میلادی)، از وجود دریاچه‌هایی سخن به میان آمده که در برخی بازه‌های زمانی سطح آب آن‌ها آن‌قدر بالا بوده که حوزه‌های آبی مختلفی مانند حوض سلطان را به دریاچه نمک متصل می‌کرده است. بر این اساس، امکان کشتیرانی از مناطق مرکزی ایران مانند تالاب مره تا جندق و طرود وجود داشته است.

خاطرات شفاهی نیز این روایت‌ها را تأیید می‌کنند. برای مثال، یک زن 103 ساله از طرود (به نام نساء) به یاد دارد که در کودکی از پدربزرگ‌هایش شنیده بود که کشتیرانی و انتقال بار از طریق این دریاچه‌ها تا حدود 100 سال پیش ادامه داشته است.

به عنوان یکی از ده ها فردی که با وجود کهولت سن، تمامی خاطرات و داستان های اجداد خود در مورد دریاچه، کشتی رانی و ماهیگیری در کویر مرکزی را نقل می کند.

نقل قول یک مرد چوپان از اهالی رشم (جنوب دامغان):

آقا سید از گذشته منطقه برای ما بگو؟

اجداد ما ماهیگیر بودند و بین جندق و معلمان با کشتی و قایق رفت آمد داشتند. کوهی داریم به نام آتش کوه که در قدیم آتشی روشن می کردند که از جندق دیده می شد (فانوس دریایی).

شما می دونستید لبه این دریاچه تا زابل هم میرسه؟

چطور ممکنه شما چنین مطلب علمی به این مهمی رو بدونید؟ !!!!

هر کس در طبیعت تفکر کنه می تونه حقیقت رو پیدا کنه. من سالهاست در کویر زندگی کردم و تمام منطقه رو می شناسم.

شواهد زمین‌شناسی و اقلیمی در مورد دریاچه فراموش‌شده در جنوب تهران

هادی جراحی در مورد تحقیقات زمین‌شناسی در این خصوص گفت: "مطالعات علمی که توسط خانم دکتر افشار در دامغانصورت گرفته، به‌ویژه روی اسکلت‌های تپه حصار که قدمتی 7000 ساله دارند، نشان می‌دهد که رژیم غذایی مردمان آن زمان مبتنی بر ماهی بوده است. این یافته‌ها شواهدی دیگر از وجود دریاچه‌های بزرگ در این منطقه به شمار می‌روند."

اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی تا اطراف فرودگاه امام

این پژوهشگر در ادامه به رکنا گفت: "خشک شدن این دریاچه‌ها تأثیرات زیادی بر زیست‌بوم و جوامع محلی داشته است. خاک‌های باقی‌مانده از این دریاچه‌ها که غنی از رس، نمک و گچ هستند، نقش مهمی در کشاورزی ایران داشته‌اند. برای مثال، باغات پسته دامغان و رفسنجان و همچنین کشت محصولات شورپسند مانند خربزه گرمسار بر روی این خاک‌ها توسعه یافته‌اند. اما این خاک‌ها مشکلاتی چون فرونشست زمین را نیز به همراه داشته‌اند. یکی از چالش‌های جدی در این زمینه، اطراف فرودگاه امام خمینی است که به دلیل ساخت‌وساز بر روی خاک‌های رسی دریاچه، دچار ترک‌ها و شکاف‌های ناشی از فرونشست شده است. این موضوع به یک معضل بزرگ زمین‌شناختی و زیست‌محیطی تبدیل شده است."

تلاش‌های علمی و مستندسازی هادی جراحی در منطقه

جراحی با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر مستندسازان و پژوهشگران مختلف تلاش کرده‌اند تا شواهد بیشتری درباره این دریاچه‌ها جمع‌آوری کنند، افزود: "بنده در 16 سال اخیر در گسترده دریاچه به صورت مستقل کار کرده و نزدیک به 70 درصد از در آمد شخصی خود را برای تامین هزینه های تحقیقات صرف کرده‌ام. این مستند، اطلاعات ارزشمندی درباره نقش این دریاچه در محیط ‌زیست، تأثیرات آن بر جوامع محلی، و دلایل نابودی آن ارائه می‌دهد."

جراحی تأکید کرد که شناخت تاریخچه این دریاچه‌ها نه‌تنها برای درک تحولات زیست‌محیطی گذشته اهمیت دارد، بلکه می‌تواند درس‌هایی برای مدیریت بهتر منابع آبی کنونی ارائه دهد. "از جمله، می‌توان به مدیریت فرونشست زمین، بهبود استفاده از خاک‌های غنی و شورابه های از مواد معدنی این مناطق، و بهره‌گیری از تجربیات تاریخی برای مقابله با خشک‌سالی‌ها اشاره کرد. مستندسازی و تحقیقات بیشتر در این زمینه می‌تواند به ارتقای آگاهی عمومی و ارائه راه‌حل‌های بهتر برای مشکلات زیست‌محیطی کمک کند."

سایه دریاچه بر پروژه اتوبان حرم تا حرم

جراحی گفت: "یکی از مسائل چالش‌برانگیز پروژه اتوبان حرم تا حرم است که از گرمسار به قم امتداد دارد. در حسن احداث این اتوبان، در هر بار بارندگی شدید، خاک این منطقه به دلیل ساختار ضعیفش شسته می‌شود و مشکلات جدی ایجاد می نمود. در برخی موارد، شاهد فرسایش خندقی بوده‌ایم؛ به‌طوری که یک رودخانه کوچک به یک خندق عظیم با عمق 10 متر و عرض 5 متر تبدیل شده است. تاسیساتی که بدون آگاهی از خواص این خاک‌ها ساخته شده‌اند نیز با مشکلاتی مواجه هستند. این خاک‌ها به دلیل وجود نمک دچار تورم می‌شوند؛ به این معنی که با از دست دادن یا جذب رطوبت، حجمشان تغییر می‌کند. به‌عنوان مثال، کاروانسرای دیرگچین نزدیک تالاب مره که در حاشیه همین اتوبان قرار دارد، به‌دلیل تورم خاک چندین بار در طول تاریخ تخریب شده و اکنون نیز تحت تاثیر ترک ها و شکاف های بزرگ است. هرچند این بنا اکنون ثبت یونسکو شده، اما همچنان بخش‌هایی از آن، مانند برج های چهارگانه آن، در حال تخریب است. به دلیل نگرانی متصدیان این کاروانسرا، ما در آن منطقه تحقیقات انجام دادیم و با ابزارهای اندازه‌گیری، نرخ بازشدگی شکاف ها بر اثر تورم خاک را ثبت کردیم."

نصب خط کش دو طرفه در دو سوی شکاف های کاروانسرای دیر گچین برای سنجش میزان نرخ باز شدگی شکاف ها

جراحی در خاتمه از تمامی مردمان ایران زمین و خصوصاً جامعه علمی دعوت نمود تا به هر نحو در این تحقیقات مشارکت نمایند. این موضوع که چنین تحقیقاتی نیازمند تفحص در اغلب شاخه های علوم طبیعی نظیر زمین شناسی، اقلیم شناسی، باستان شناسی، زلزله شناسی، جغرافیا، معماری و ... است این ضرورت را ایجاب می کند که یک حمایت همه جانبه علمی و مردم نهاد می تواند تنها راه چاره برای ادامه تحقیقات باشد.

منابع:

 مقالات چاپ‌شده‌ای که گسل‌های جنوب تهران را حذف و از دریاچه رونمایی می‌کند

Paleo Mega Lake of Rey Identification and Reconstruction of Quaternary Lake in Central Iran

 مجموعه مقالات چاپ شده در کنفرانس بین المللی سازمان زلزله شناسی آمریکا  در سال 2022در مورد دریاچه:

1-Challenges Facing Discovery of Largest Lake in World History Geotechnical investigation

2-Revision of Iranian Seismic Design Code for Tehran Region Based on "Paleo Mega Lake of Rey" Theory

3-Paleo Mega Lake of Rey Sediments and Its Effect on Earthquake Acceleration Case study Tehran City

 مقاله مربوط به چگونگی ویرانی تهران و راگا (ری) در اثر زمین لرزه در طول تاریخ:

The Effects of Quaternary Sediments on Earthquake Acceleration

مقاله مربوط به پیشینه تاریخی ابر دریاچه باستانی ری در متون کهن تاریخ ایران زمین

Historical Background of Paleo Mega Lake of Rey