مثلا وقتی حافظ می گوید به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را برایمان سوال به وجود می آید که چرا این شهر پر رمز و راز همواره مورد تشبیه بلندآوازان تاریخ ادبیات شرق بوده است؟
به گزارش راهنماتو، کوچه و پس کوچه های زیبای سمرقند با آن بافت تاریخی و غنی که دارد ما را به عصری می برد که بزرگان شعر ایران در آن قدم می زدند و از هر قطره باران و هر سانت زمینش الهام می‌گرفتند تا برای ما بنویسند؛
اشک جیحون و دم سمرقندی دل بخاری و آه سوزان است
حالا هم اگر سری به ازبکستان بزنیم و در پس کوچه های آن قدم، انگار در یکی از شهرهای ایرانیم. اگر کسی صدایمان بزند، صدایی آشنا و اصیل می شنویم. کلمات در کوچه های سمرقند شکسته نیستند، قامتشان راست شبیه به شاهنامه فردوسی است.
پس به آسانی پاسخ این سوالتان را می گیرید که چرا باید به ازبکستان سفر کنیم؟ سمرقند چه زمانی از ایران جدا شد؟ سمرقند چه ارتباطی با ایران داشت و چرا همواره مورد توجه شاهان بزرگ به خصوص در عصر سامانیان بود؟
بنابراین باید بخارا را ببینیم تا شاید آن بخش گمشده تاریخ بیهقی پیدا شود. شاید همین هواست که برگ های تاریخ را در خود حل کرده است و باید آن را نفس بکشیم تا پیوندی دوباره با تاریخ ایران ببندیم.
در این مطلب از راهنمای سیر و سفر، سفری به شهر سمرقند در ازبکستان خواهیم داشت و جاهای دیدنی آن را این بار با چشم جان خواهیم دید.
همانطور که در یک مقاله علمی معتبر آمده است:«منطقه ی ماوراءالنهر جزئی از خراسان بزرگ بود که محدوده ای وسیع و به مراتب بزرگتری از خراسان امروزی را شامل می شد. شهرهای بخارا و سمرقند در داخل این قلمرو بزرگ در والیت سغد و در حوزه ی رود زرافشان (رود سغد) واقع شده بودند. این شهرها دارای پیشینه تاریخی و کهنی هستند که به واسطه برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب و قرارگرفتن در مسیر شاهراه های بازرگانی در دوره ی ایران باستان از اهمیت خاصی بهره مند بوده اند.»
به بیانی دیگر سمرقند یکی از شهرهای مهم ازبکستان است که در طول تاریخ محل توجه بسیاری از مورخان، نویسندگان و شاعران ایرانی بوده و در سلسله پادشاهی های متفاوت بخشی از ایران به حساب می آمده است.
ازبکستان، سرزمینی کهن در آسیای مرکزی، از دیرباز به واسطه موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود بر سر راه جاده ابریشم قرار داشته و به همین دلیل کانون تمدن ها و فرهنگ های گوناگون بوده است.
این سرزمین که زمانی بخشی از امپراتوری های بزرگ همچون سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، مغولان و تیموریان بوده است، پس از سال ها حاکمیت امپراتوری روسیه و قرار گرفتن در زیر سایه شوروی، سرانجام در قرن بیستم به استقلال دست یافت. اما همچنان وقتی به این کشور سفر می کنیم آنقدر فرهنگ مردمانش را با ایرانیان یکی می یابیم که انگار در اصیل ترین شهر ایران قرار گرفته ایم.
در این میان لازم است توجه کنیم که شرایط اقلیمی خشک و بیابانی این سرزمین، که تحت تأثیر کوه های تیان شان و بیابان قیزیل قوم است، موجب شکل گیری الگوی سکونتگاهی خاص و وابسته به منابع آبی در اطراف کوهپایه‌ها و رودخانه‌ها شده است.
اگر برایتان سوال پیش آمده که چرا سمرقند از ایران جدا شد باید یک زخم کهنه را به یاد آورید که بر پیکر رنجور ایران زمین باقی مانده است؛ پیمان آخال، یکی از تلخ‌ترین فصل‌های تاریخ معاصر ایران است که در نتیجه ضعف ساختاری و سیاسی حکومت قاجار و بلندپروازی‌های امپراتوری تزاری روسیه رقم خورد.
همانطور که محمد نایب پور در مقاله «عهد نامه آخال 1881م: زمینه ها و شرایط منجر به امضای قرارداد» نوشته است: «دولت روسیه پس از تحمیل عهدنامه ترکمانچای بر ایران که این کشور را به اهداف نظامی و سیاسی اش در شمال غربی ایران رسانده بود؛ ؛ این بار ، توجه خود را به سمت مرزهای شمال شرقی ایران، یعنی ترکستان و آسیای مرکزی معطوف نمود» .
در این معاهده ننگین، بخش وسیعی از خاک ایران به ویژه مناطق شمال شرقی کشور، به ویژه خراسان، از ایران جدا و به روسیه واگذار شد. این در حالی بود که ایران در آن دوره نه تنها از نظر نظامی توان مقابله با روسیه را نداشت، بلکه به دلیل مشکلات داخلی و درگیری‌های سیاسی، در برابر زیاده‌خواهی‌های روسیه کاملاً تسلیم شده بود.
ضعف ارتش، بی‌تدبیری حاکمان و تمرکز بر منازعات داخلی، ایران را در برابر تهدیدات خارجی بسیار آسیب‌پذیر کرده بود. روسیه با بهره‌گیری از این ضعف، نه تنها به صورت نظامی به ایران حمله نکرد، بلکه با استفاده از روش‌های دیپلماتیک و فشارهای سیاسی، توانست ایران را به امضای پیمانی وادار کند که منافع ملی ایران را به شدت تضعیف می‌کرد.
قرارداد آخال، تنها به معنی از دست دادن بخش وسیعی از خاک ایران نبود، بلکه باعث ایجاد مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی در منطقه خراسان شد و به تدریج باعث تضعیف بیشتر ایران در برابر قدرت‌های خارجی گردید و از مهم ترین نتایج آن جدایی سمرقند از ایران بود.
حال که تاریخ سمرقند را به کلی ترین شکل ممکن مرور کردیم بهتر است به سراغ جاهای دیدنی سمرقند برویم. شاید بپرسید که سمرقند چه جاهایی برای دیدن دارد؟ به جز باغ های زیبای سمرقند که انگار تکه ای از زیباترین باغ های ایرانی هستند و از دوره تیموریان باقی مانده اند، جاذبه های تاریخی خاصی در این شهر پر از قصه وجود دارد که در ادامه به آن ها سری می زنیم.
ریگستان، میدانی تاریخی در قلب شهر سمرقند است که به عنوان یکی از زیباترین و مهم‌ترین میادین تاریخی جهان شناخته می‌شود. نام این میدان به معنی "میدان شنی" است و به گذشته‌ای اشاره دارد که در این مکان رودخانه‌ای جاری بوده است. سه بنای باشکوه و تاریخی به نام‌های مدرسه الغ‌بیگ، مدرسه شیردار و مسجد طلاکاری، زیبایی و شکوه این میدان را دو چندان کرده‌اند.
مدرسه الغ بیگ: قدیمی ترین بنای این مجموعه است که به دستور الغ‌بیگ، دانشمند و حاکم بزرگ تیموری ساخته شده است. معماری باشکوه، کاشی‌کاری‌های زیبا و حیاط مرکزی آن، این مدرسه را به یکی از زیباترین بناهای اسلامی تبدیل کرده است.
مدرسه شیردار: با نمای بیرونی الهام گرفته از مدرسه الغ‌بیگ، این بنا به دلیل تزئینات شیر و خورشید بر روی ورودی، به شیردار معروف شده است. گنبدهای بلند، ایوان بزرگ و کاشی‌کاری‌های ظریف، از ویژگی‌های بارز این مدرسه هستند.
مسجد طلاکاری: این بنا با گنبد زرین خود، از دیگر بناهای مهم ریگستان است. معماری متقارن و کاشی‌کاری‌های زیبا، این مسجد را به یکی از زیباترین نمونه‌های معماری اسلامی تبدیل کرده است.
ریگستان سمرقند، نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نمادی از تمدن بزرگ تیموری و شکوفایی هنر و معماری در دوران طلایی اسلام است. این مجموعه باشکوه، سالانه گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به سوی خود می‌کشاند و به عنوان یکی از مهم‌ترین میراث‌های فرهنگی جهان به ثبت رسیده است.
مقبره گور امیر، آرامگاه باشکوه تیمور لنگ در سمرقند، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است که سبک تیموری را به نمایش می‌گذارد. این بنا با کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای خیره‌کننده و گنبدهای بلند، فضایی مرموز و روحانی را ایجاد کرده است.
تیمور لنگ، بنیان‌گذار سلسله تیموری، با وجود شهرتی که به عنوان یک فاتح بی‌رحم دارد، مقبره‌ای باشکوه و هنری برای خود بنا کرده است. مقبره گور امیر نه تنها مقبره تیمور، بلکه آرامگاه دیگر اعضای خانواده تیموری نیز هست. این بنا با معماری پیچیده و تزئینات باشکوه خود، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ازبکستان و نمادی از شکوه و عظمت سلسله تیموری است.
مدرسه الغ‌بیگ، نگینی درخشان در تاج معماری اسلامی و یکی از مهم‌ترین میراث‌های فرهنگی جهان است که در دل شهر تاریخی سمرقند جای گرفته است. این مدرسه باشکوه در قرن پانزدهم میلادی به دستور الغ‌بیگ، دانشمند و حاکم بزرگ تیموری، ساخته شد و به مدت چندین قرن به عنوان یکی از معتبرترین مراکز علمی و آموزشی جهان اسلام به شمار می‌رفت.
معماری باشکوه، کاشی‌کاری‌های ظریف و فضای روحانی این مدرسه، آن را به یکی از زیباترین بناهای تاریخی سمرقند تبدیل کرده است. مدرسه الغ‌بیگ به همراه سایر بناهای تاریخی مجموعه ریگستان، قلب تپنده‌ی شهر سمرقند است و سالانه گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به سوی خود می‌کشاند. این بنا نه تنها یادگاری از تمدن بزرگ تیموری است، بلکه نمادی از شکوفایی علم، هنر و معماری در دوران طلایی اسلام نیز به شمار می‌رود.
آرامگاه شاه زنده، مجموعه ای باشکوه از مقبره‌ها و بناهای مذهبی در سمرقند است که به نام قثم بن عباس، یکی از یاران نزدیک پیامبر اسلام، نامگذاری شده است. بر اساس روایات محلی، پس از شهادت قثم بن عباس، او به طرز معجزه‌آسایی به اعماق چاهی در این مجموعه رفت و به همین دلیل به او لقب شاه زنده داده‌اند.
این آرامگاه که قدمتی چند صد ساله دارد، با معماری زیبا و کاشی‌کاری های فیروزه ای رنگ آمیز، یکی از زیباترین و مقدس ترین مکان های زیارتی در ازبکستان به شمار می رود. این مجموعه که در طول قرن ها توسعه یافته، شامل آرامگاه های متعدد، مساجد و بناهای تاریخی است که هر یک به نوبه خود بیانگر هنر و معماری اسلامی در دوره های مختلف است.
رصدخانه الغ بیگ، یکی از بزرگترین و دقیق‌ترین رصدخانه‌های جهان اسلام در سمرقند بود که توسط امیر تیموری ساخته شد. این بنا که در قرن پانزدهم میلادی به اوج شکوفایی خود رسید، مرکزی برای پژوهش‌های نجومی و اخترشناسی بود و دانشمندان بزرگی چون غیاث‌الدین جمشید کاشانی و علی قوشچی در آن به تحقیق پرداختند.
رصدخانه الغ بیگ با ابزارهای دقیق و طراحی منحصربه‌فرد، امکان رصد دقیق اجرام آسمانی را فراهم می‌کرد و نتایج تحقیقات آن در زیج الغ بیگ گردآوری شد که به عنوان یکی از دقیق‌ترین زیج‌های دوران اسلامی شناخته می‌شود.
متأسفانه این بنای ارزشمند در قرن پانزدهم به دلایل مذهبی تخریب شد اما در قرن بیستم مجدداً کشف و مورد کاوش قرار گرفت. امروزه رصدخانه الغ بیگ به عنوان نمادی از شکوه تمدن اسلامی و پیشرفت علم نجوم در گذشته، مورد توجه پژوهشگران و گردشگران قرار دارد.
مسجد بی بی خانم، یکی از باشکوه ترین و بزرگ ترین مساجد جهان اسلام در دوران تیموری است که به دستور تیمور گورکانی و به یاد همسرش بی بی خانم در شهر سمرقند ساخته شد. این بنا که در اواخر قرن چهاردهم میلادی آغاز و در اوایل قرن پانزدهم به پایان رسید، نمادی از قدرت، عظمت و شکوه امپراتوری تیموری است.
معماری مسجد بی بی خانم، ترکیبی بی نظیر از سبک های مختلف معماری اسلامی است. پلان چهار ایوانی این مسجد، با الهام از مساجد ایرانی، فضایی وسیع و باشکوه را ایجاد کرده است. گنبد های عظیم و مرتفع، کاشی‌کاری های فیروزه ای و تزیینات آجری، زیبایی این بنا را دوچندان کرده است. استفاده از تکنیک های پیشرفته ساختمانی مانند گنبد های دو پوسته، نشان از دانش و مهارت بالای معماران آن دوره دارد.
متأسفانه، به دلیل عجله در ساخت و استفاده از مصالح نامرغوب، مسجد بی بی خانم در طول تاریخ بارها دچار آسیب و تخریب شده است. زلزله‌های متعدد، فرسایش طبیعی و جنگ‌ها، این بنای باشکوه را به ویرانه‌ای تبدیل کرد. با این حال، تلاش‌های فراوانی برای مرمت و بازسازی این مسجد انجام شده است و امروزه می توان از بقایای آن بازدید کرد. مسجد بی بی خانم، با وجود آسیب های فراوان، همچنان یکی از مهم ترین آثار معماری اسلامی و نمادی از شکوه و عظمت امپراتوری تیموری است.
مگر می شود به ازبکستان و شهر سمرقند رفت اما سوغاتی نخرید؟ بازار سیاب مخصوص مایی است که می خواهیم گوشه ای از فرهنگ یگانه ازبکی ها با ایرانیان را با خود به سرزمینمان بازگردانیم. ایران از دیرباز تا کنون زیباترین بازارهای تاریخی را داشته و رد آن و عطر بازارهای ایرانی در بازار سیاب هم برپاست. بازار سیاب، قلب تپنده‌ی سمرقند و گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ این شهر کهن است. این بازار که قدمتی دیرینه دارد، از زمان‌های دور به عنوان مرکز مبادلات تجاری و اجتماعی مردم سمرقند شناخته می‌شد.
بازار سیاب با وسعتی گسترده و تنوع بی‌نظیر کالاهای محلی و سنتی، نه تنها نیازهای روزمره مردم را تامین می‌کرده، بلکه محلی برای گردهمایی و تبادل فرهنگ‌ها بوده است. نام این بازار از رودخانه‌ی سیابی گرفته شده که زمانی در نزدیکی آن جاری بوده و به رونق و آبادانی این بازار افزوده است.
بازار سیاب در طول تاریخ، شاهد تحولات بسیاری بوده و همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی و اجتماعی سمرقند باقی مانده است. امروزه نیز، این بازار با حفظ اصالت و هویت خود، به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم سمرقند، پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است و تجربه‌ای بی‌نظیر از فرهنگ و زندگی مردم این منطقه را برای بازدیدکنندگان به ارمغان می‌آورد.
