به گزارش خبرنگار مهر، مستند «آستیگمات» به کارگردانی و تهیه کنندگی مهدی آگاه‌منش، با نگاهی متفاوت به تاثیر اتفاقات مختلف روی مردم که باعث شکل‌گیری انقلاب اسلامی شد، می‌پردازد. این مستند در جشنواره «سینماحقیقت» روی پرده رفته و به همین بهانه علی نیکبخت مستندساز یادداشتی درباره این اثر به نگارش درآورده است.
متن این یادداشت را در زیر می خوانید:
«یکی از چالش‌برانگیزترین مستندهای هجدهمین جشنواره «سینماحقیقت»، بدون شک، «آستیگمات» است. این مستند با نگاهی تحلیلی به موضوع انقلاب ۱۳۵۷ ایران می‌پردازد. مستند با محوریت اقتصاد آغاز می‌شود، موضوعی که بدون تردید یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری انقلاب است. اما چرا اقتصاد چنین جایگاهی در تحلیل انقلاب دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، باید به تغییرات ساختاری ایران از دهه ۱۳۱۰ تا ۱۳۵۰ نگاهی بیندازیم. در این دوره، درصد جمعیت شهری ایران از ۱۸ درصد به ۴۵ درصد افزایش یافت. جامعه‌ای که عمدتاً تولیدکننده بود، به‌سرعت به سوی مصرف‌گرایی حرکت کرد.
این تحول شتاب‌زده ناشی از چه عواملی بود؟ تغییرات اقتصادی و شهرنشینی که ستون فقرات تحولات اجتماعی محسوب می‌شد، تحت تأثیر سیاست‌ها و برنامه‌های متعددی قرار گرفت. برنامه‌هایی نظیر «اصل چهار ترومن» و سیاست‌های گسترش خصوصی‌سازی، اگرچه در ظاهر بهبوددهنده اقتصاد بودند، اما در عمل مسیر رشد شهرنشینی را به شکلی نادرست هدایت کردند. این سیاست‌ها موجب مهاجرت گسترده از روستاها به شهرها شدند؛ مهاجرت‌هایی که بدون برنامه‌ریزی مناسب یا ایجاد زیرساخت‌های لازم انجام گرفت.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی مهاجرت
سرعت بالای این تحولات باعث سرگشتگی مهاجران شد. آنان نه تنها با چالش‌های زندگی شهری مواجه بودند، بلکه موقعیت جدید خود را نیز به‌درستی نمی‌شناختند. بسیاری از آنها با پدیده‌هایی نظیر «فقر فضا» و «عدم شناخت اجتماعی» روبه‌رو شدند. افزایش تقاضا برای اشتغال در شهرها، اقتصاد روستایی را به‌سرعت به اقتصادی شهری تبدیل کرد که مبتنی بر فروش نفت و مصرف‌گرایی بود. یکی از پیامدهای مستقیم این مهاجرت‌ها، گسترش حاشیه‌نشینی بود. مهاجران تازه‌وارد اغلب در مناطقی فاقد زیرساخت‌های مناسب مستقر می‌شدند. در این مناطق، محله‌هایی با ویژگی‌های روستایی شکل گرفتند.
نقش مذهب در انسجام اجتماعی
در این میان، مساجد و تکیه‌ها (مقیم مرکزها را بیشتر توجه کنیم) به‌عنوان مراکز اجتماعی و فرهنگی، نقشی محوری در انسجام جوامع ایفا کردند. این مکان‌ها فضایی برای بیان نیازها، برگزاری مراسم مذهبی و حتی حل مشکلات روزمره بودند. در اینجا نقش مذهب به‌عنوان عاملی برای انسجام اجتماعی و هویت‌بخشی برجسته می‌شود.
کارگردان مستند «آستیگمات» این روند را ناشی از باورها و اعتقادات مردم و مخالفت آنان با سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی پهلوی دوم می‌داند. او برای اثبات دیدگاه خود، آماری از حوزه‌هایی نظیر نشر، سینما و تلویزیون ارائه می‌دهد. هرچند این آمارها نادرست نیستند، اما شاید مهم‌ترین اولویت نیست.
امام خمینی (ره) و مشروعیت مردمی
در این میان، امام خمینی (ره) به‌عنوان رهبری که مشروعیت خود را از مردم گرفته بود، نقشی بی‌بدیل ایفا کرد. او با ارائه تعهداتی شبیه به دولت رفاه و عملکردی مثال‌زدنی در دهه ۶۰، جایگاه مذهب را به‌عنوان عاملی برای انسجام اجتماعی تقویت کرد. مراسم مذهبی مانند محرم، ماه رمضان و فاطمیه فرصت‌هایی بودند که مردم در آنها به حل مسائل جمعی خود می‌پرداختند. چاپ کتاب‌های دینی، ساخت مساجد جدید، و ایجاد هیئت‌های مذهبی از جمله اقداماتی بود که به تقویت شبکه‌های اجتماعی کمک کرد.
نتیجه‌گیری: اقتصاد و مذهب درهم‌تنیده‌اند
شبکه مساجد و تکیه‌ها، به‌صورت ناخودآگاه، به اقناع توده و شکل‌دهی فرهنگ عمومی کمک کردند. این روند تا اواسط دهه ۷۰ ادامه یافت. بااین‌حال، پس از آن، مسائل جدیدی مانند طبقاتی‌شدن شهرها و پدیده شهرفروشی جایگزین این روند شد. کالایی‌شدن فضا و شهرها، بحرانی جدید ایجاد کرد که در آن، مذهب تقریباً کارکرد پیشین خود را از دست داد. این‌جاست که باید به ۴۰ دقیقه پایانی مستند شک کرد و آن را مورد نقد جدی قرار داد.
امروزه، مساجد، تکیه‌ها، و هیئت‌ها دیگر توانایی ایجاد انسجام اجتماعی گذشته را ندارند. برای درک بهتر مستند «آستیگمات»، باید به این نکته توجه کرد که انقلاب ۱۳۵۷ صرفاً یک رویداد ایدئولوژیک نبود؛ بلکه ترکیبی پیچیده از عوامل اقتصادی، اجتماعی (هویتی) و مذهبی (کارکردگرا) بود که در هم تنیده شده بودند. این مستند فرصتی برای بازاندیشی درباره این پیچیدگی‌ها فراهم می‌کند و باید از مهدی آگاه‌منش برای ارائه چنین رویکردی قدردانی کرد.»
