به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، فرونشست زمین در ایران، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، به یکی از بحران‌های محیط‌زیستی جدی تبدیل شده است که مسئولیت آن به شدت بر دوش سیاست‌گذاران، مدیران منابع آبی و مردم قرار دارد. این پدیده عمدتاً ناشی از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و برداشت بی‌رویه از آن‌هاست. فرونشست زمانی رخ میدهد که به علت کاهش فشار ناشی از استخراج منابع آب زیرزمینی، زمین دچار فرو رفتگی می‌شود. این مشکل از اواخر قرن ۲۰ و اوایل قرن ۲۱ در ایران آغاز شده و متأسفانه در دهه‌های اخیر شدت بیشتری یافته است.
در سال‌های اخیر، به دلیل کاهش بارندگی‌ها و افزایش نیاز به آب برای کشاورزی، شرب و صنعت، برداشت از منابع آب زیرزمینی به شکل بی‌رحمانه‌ای افزایش یافته است. در بسیاری از مناطق ایران، این برداشت‌ها به مراتب بیشتر از ظرفیت تجدیدپذیری منابع آب زیرزمینی بوده است. اما سوال اساسی اینجاست که چرا مسئولان همچنان به این روند ادامه میدهند؟ چرا هیچ‌گونه ارزیابی دقیق و منطقی از میزان منابع آب در دسترس و نیازهای واقعی کشور انجام نمی‌شود؟
یکی از اساسی‌ترین دلایل گسترش بحران فرونشست در ایران، شیوه نادرست توسعه است که همچنان بر پایه استخراج بی‌رویه منابع طبیعی و عدم توجه به پایداری اکولوژیکی شکل می‌گیرد. شیوه‌ای که به جای بهبود شرایط، به تشدید بحران‌های زیست‌محیطی منجر می‌شود. در حال حاضر، مهم‌ترین اقدام این است که تلاش کنیم وضعیت را به سمت بدتر شدن نبریم. اما واقعیت این است که اگر همین روند ادامه پیدا کند، ایران به تدریج به کشوری بی‌آب تبدیل خواهد شد. تغییرات اساسی در سیاست‌های آبی، تغییر شیوه‌های کشاورزی و اصلاح ساختارهای مدیریتی منابع آب، به یک ضرورت فوری تبدیل شده است.
دکتر مهدی زارع اصلی ترین عامل فرونشست زمین در ایران برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی اعلام کرد و در گفت و گو با خبرنگار اجتماعی رکنا گفت: بیش از 97 درصد از منابع آبی ایران به صورت ناپایدار استفاده می شود که منجر به کاهش قابل توجه سفره های زیرزمینی شده است. این استخراج بیش از حد عمدتاً به دلیل کشاورزی است، به نحوی که کشاورزان برای آبیاری به شدت به آب های زیرزمینی متکی هستند و اغلب از طریق چاه های قانونی و غیرقانونی عمیق از سفره های زیرزمینی برداشت می کنند. با اتمام این منابع آب، زمین بالای آنها شروع به فرو رفتن می کند.
دکتر زارع افزود: ایران چندین دهه با سوء مدیریت در زمینه منابع آبی خود مواجه بوده است. موقعیت جغرافیایی این کشور در مناطق خشک و نیمه خشک به این معنی است که میانگین بارندگی سالانه تنها حدود 250 میلی متر است. به جای انطباق با این شرایط آب و هوایی با شیوه های پایدار، استفاده ناکارآمد آب در کشاورزی و صنعت بحران را تشدید کرده است. تکنیک های ضعیف آبیاری و فقدان سیاست های مؤثر منجر به کاهش و تخریب بیشتر منابع آب زیرزمینی شده است. تخمین زده شده که حدود 400 هزار چاه غیر مجاز در ایران حفر شده باشد که برای بستن آنها، دست وزارت نیرو هم به واسطه برخی مصوبات و قوانینی که در دولت‌های نهم و دهم مصوب شده، بسته است.
دکتر زارع با گفتن از اینکه فرایند رسیدگی به علت هم مصوباتی که بین سال‌های ٨٦ تا ٩٢، به تصویب رسیده بسیار وقت گیر است تاکید داشت: بیشترین چاه های غیر مجاز در استان‌های مازندران، گیلان و آذربایجان غربی و شرقی ،تهران، و فارس حفر شده اند. مصوبه دولت احمدی نژاد برای توسعه بخش کشاورزی در دولت دهم و قانون اعطای مجوز برای چاه‌های غیرمجاز قبل از سال ٨٥، موجب تشدید حفر چاه غیر مجاز شد و حدس زده می شود که در مدت حدود شش سال از ٨٦ تا ٩٢ حدود سیصد هزار چاه -قریب به هفتاد درصد چاه های غیر مجاز ایران-حفر شده باشد.
در دولت دوازدهم حسن روحانی نیز اکتشاف آب با عنوان آب ژرف توسط حوره معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور با همکاری وزارت نیرو منجر به حفاری یک حلقه چاه عمیق به عمق ۲۲۰۰ متر (و بعدها به طور مستقل توسط حوزه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهور تا عمق ۳۱۰۰ متر) شد. طرح مطالعاتی منابع آب های ژرف در دو منطقه هزار مسجد خراسان و زابل سیستان بلوچستان انجام شد. آب ژرف در ایران، در پی کشف تصادفی آب در عمق بیش از 500 متر، در حین حفاری های شرکت ملی فولاد ایران مطرح شد. معاون وقت وزیر نیرو گفت، بر اساس تخمین ها 1.5 تا 2 میلیار آب ژرف تجدیدپذیر در کشور ایران وجود دارد. متاسفانه این طرح به عنوان بخشی از حل مشکل کمبود آب مطرح شده بود ، ولی اساسا شوری بالای چنین آبی و هزینه زا بودن آن نشان می داد که دولت دوازدهم نیز در زمینه آب ژرف راهی غلط انتخاب کرده بود.
دکتر زارع- استاد زمین شناسی با بیان اینکه در همین مدت تغییر اقلیم هم در تشدید مسائل کم آبی در ایران نقش تشدید کننده داشت ادامه داد: تغییرات در الگوهای بارش، افزایش دما و خشکسالی های طولانی، همگی به کاهش دسترسی به آب های سطحی کمک کرده اند و وادار به اتکا به منابع آب زیرزمینی از قبل تحت فشار شده اند. این وضعیت با این واقعیت تشدید می شود که بسیاری از مناطق با رویدادهای شدید اقلیمی مواجه می‌شوند که می تواند شیوه های کشاورزی سنتی را مختل کند و تقاضا برای آبیاری را افزایش دهد.
این استاد زمین شناسی با گفتن از اینکه شهرنشینی سریع و رشد جمعیت و مهاجرت به تهران وشهرهای بزرگ به ویژه مراکز استان ها علی الخصوص به تهران، تقاضا برای منابع آب را در دشت های پیرامون این شهرها تشدید کرده است تشریح کرد: جمعیت محدوده تهران و پیرامون فراتر از ظرفیت اکولوژیکی آن – از حدود 4 میلیون نفر به حدود 16 میلیون نفر – نزدیک به چهار برابر افزایش یافته است که منجر به افزایش فشار بر سفره‌های زیرزمینی محلی شده زیرا ساکنان به دنبال آب بیشتری برای مصارف خانگی صنعتی و کشاورزی هستند. استخراج بیش از حد حاصل به طور قابل توجهی به فرونشست زمین انجامیده زیرا زمین نمی تواند وزن را بدون رطوبت کافی تحمل کند.
دکتر زارع گفت: ساخت سدها الگوهای جریان طبیعی آب در سراسر ایران را تغییر داده و بر نرخ تغذیه آب زیرزمینی تأثیر منفی گذاشته است. در حالی که سدها منجر به کاهش جریان پایین دستی شده اند . این جریانها به طور معمول سفره های زیرزمینی را به طور طبیعی پر می کنند. این اختلال می تواند مشکلات فرونشست را تشدید کند زیرا آب کمتری به زمین نفوذ می کند.ازسوی دیگر چالش های مهمی در رابطه با اجرای قوانین حاکم بر استخراج آب های زیرزمینی در ایران وجود دارد. بسیاری از کشاورزان چاه‌های غیرقانونی را بدون نظارت یا مقررات مناسب اداره می‌کنند، که منجر به نرخ‌های غیرقابل کنترل استخراج می‌شود .
دکتر مهدی زارع - استاد زمین شناسی با گفتن از اینکه حال ببینیم چالش های کاهش ریسک و مدریت فرونشست زمین در ایران چیست؟ اینگونه به این سوال پاسخ داد: مدیران اجرایی و بسیاری از کشاورزان منافع اقتصادی فوری را بر پایداری بلندمدت اولویت میدهند. این موضوع منجر به شیوه‌های استخراج ناپایدار می‌شود که به فرونشست بیشتر زمین می‌انجامد. ساختار جدا از هم و بخشی مدیریت زمین و آب اغلب شامل چندین ذینفع در سطوح مختلف - محلی، منطقه ای و ملی - است که منجر به متولیان حکومتی جدا از هم و پراکنده می شود. این این پراکندگی منافع متضاد میان سازمان‌ها یا بخش‌های مختلف ایجاد میکند. (به عنوان مثال، کشاورزی در مقابل توسعه شهری و وزارت نیرو و ...)، این موضوع اجرای راهبردهای منسجم برای مدیریت موثر منابع آب زیرزمینی را دشوار میکند.چالش های قانونی و مسائل اجرایی با چالش های مربوط به اجرای قوانین موجود حاکم بر استخراج آب های زیرزمینی مواجه است. مقررات ناقص به چاه های غیرقانونی یا پمپاژ بیش از حد بدون عواقب اجازه میدهد. سازوکارهای های اجرایی ضعیف مسائل مربوط به استخراج بیش از حد را تشدید میکند.با تغییر اقلیم حتی مقررات و سازوکارهای موجود ناکارآمد تر می شود یا به اندازه کافی با واقعیت‌های جدید سازگار نیست. فشارهای شهرنشینی شهرنشینی سریع اغلب منجر به افزایش تقاضا برای منابع آب می شود زیرا جمعیت در شهرهای واقع در مناطق آسیب پذیر مستعد فرونشست رشد می کند. گسترش شهری می تواند سفره های آب محلی را فراتر از ظرفیت آنها تحت فشار قرار دهد .
