با نزدیک شدن به ورود رسمی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب امریکا، به کاخ سفید و تغییر معادلات منطقه، تحلیل‌ها درباره رویکرد احتمالی او در قبال ایران به موضوعی داغ تبدیل شده است.
به گزارش اعتماد، به این بهانه در راستای واکاوی اثرگذاری تحولات خاورمیانه بر رویکرد‌های احتمالی ترامپ در قبال ایران بالاخص سیاست موسوم به فشار حداکثری، با نصرت‌الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و سفیر پیشین ایران در اردن گفت‌و‌گو شده است. تاجیک معتقد است که تحولات اخیر خاورمیانه فرصتی را پیش روی دونالد ترامپ برای اعمال رویکرد‌های هدفمند علیه ایران قرار داده است. تاجیک این را هم گفت که ایران نیز کارت‌هایی برای بازی در مقابل ترامپ دراختیار دارد که باید به درستی از آنها استفاده کند.
مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید.
تاجیک در ارزیابی از رویکرد احتمالی ترامپ در شرایطی که کمتر از ۲۰ روز تا تحلیف ترامپ باقی مانده، گفت: بخشی از مباحث مطرح شده به جنگ روانی مربوط می‌شود، هرچند که نمی‌گویم تمام آن، این‌گونه است. غرب و امریکا نباید در مورد موقعیت و ظرفیت‌های ایران اشتباه محاسبه داشته باشند! درست است به دلیل تحولاتی که در خاورمیانه در یک سال اخیر رخ داده، از غزه تا لبنان و سوریه، گروه‌های مقاومت لطمه‌هایی را متحمل شده‌اند. با این حال، باید دقت کنیم که این گروه‌ها براساس اصل بازیابی و سیستم خود ترمیمی، به تدریج خود را بازسازی کرده و روش‌های جدیدی را طراحی و آزمایش می‌کنند. بنابراین این‌گونه نیست که اکنون مضمحل شده باشند.
بنابراین ترامپ باید سیاستش در مقابل ایران را بر مدل ظرفیت‌های درازمدت ایران طراحی کند. پس جدای از این مباحث، اگر امریکا یا غرب بخواهد برآورد اشتباهی در این زمینه داشته باشد و تصور کند که به دلیل تضعیف بازدارندگی ایران، می‌تواند هر اقدامی را علیه ایران انجام دهد، به عقیده من این تصور نادرستی است.
تاجیک در ادامه گفت: شناختی که ایران از ترامپ دارد، نشان می‌دهد که روحیات او به گونه‌ای است که با فشار حداکثری جلو خواهد آمد و تلاش می‌کند امتیازات بیشتری از ایران بگیرد. اما من همچنان امیدوارم که آنها دچار اشتباه محاسباتی نشوند و توجه داشته باشند که ایران نیز ابزار‌هایی برای دفاع از منافع ملی خود دارد، چه در راستای مسائل دیپلماتیک و چه در حوزه سخت افزاری.
به باور این دیپلمات بازنشسته به صورت کلی روش ترامپ هم به گونه‌ای است که او از ابتدا هم بر طبل جنگ نمی‌کوبید، بلکه ژست صلح‌خواهی و تنش‌زدایی می‌گیرد و نشان می‌دهد علاقه‌مند به گفت‌و‌گو با ایران است. البته که بخشی از رویکرد‌ها اهدافی منطقه‌ای دارد و بخشی برای او مصرف داخلی است و بخشی شخصیتی، اما به دلیل اقدامات ترامپ، ایران اعتمادی به امریکا و شخص او ندارد. سلسله شرایطی باید برای گفت‌و‌گو با ترامپ فراهم شود.
تاجیک در ادامه این را هم گفت که خروج از برجام، اعمال تحریم‌ها و اقدامات بسیار منفی علیه ایرانی‌ها برای ورود به امریکا در سابقه ترامپ است. با این وضعیت اگر در به همان پاشنه بچرخد، بعید است که این دوره هم با همه تفاوت‌ها شاهد تحولی در زمینه روابط ایران و امریکا باشیم، چراکه این‌بار ترامپ عامل روانشناختی را هم به چالش‌های دو کشور اضافه کرده است.
به باور تاجیک اینکه او در تبلیغات انتخاباتی نان مبارزه با داعش را بخورد، اما یکی از عوامل مهم در مبارزه با داعش را ترور کند، قابل فهم و تحمل نیست. همچنین اینکه نظامیان ایران در کشور دیگر بدون حکم قضایی و صرفا تمایلات امریکا، ترور شوند. خیلی از افراد می‌گویند آقای پزشکیان مذاکره کند، اما واقع‌بینانه نیست. اینکه برخی مانند نیویورک تایمز سناریو‌های تاریکی از توانایی‌ها و اقدامات احتمالی ترامپ علیه ایران می‌نویسند گذشته از جنگ روانی کمی هم به جنگ روایت‌ها برمی‌گردد.
این کارشناس مسائل خاورمیانه همچنین در ادامه گفت‌وگوی خود این‌گونه تحلیل کرد که ایران نیز ابزار‌های خوبی دارد که باید در روابط دیپلماتیک به عنوان اهرم قدرت استفاده شود. همه بازی به ایران مربوط نیست و بخشی از ماجرا برعهده ترامپ و تیمش است. اما طراحی سیاست ما درقبال ترامپ باید از طریق بررسی نقاط ضعف و قوت و فرصت و تهدید او باشد. بالطبع نقاط قوت و آسیب‌پذیر ایران هم باید مدنظر باشد. به باور تاجیک ضمن آنکه ترامپ مسائل بسیاری برای رویارویی و حل دارد، از اقتصاد داخلی، مالیات و مهاجر‌ها تا معضل اقتصادی با چین، جنگ روسیه و اوکراین و غزه و اروپا و دغدغه‌های فراآتلانتیکی. مخصوصا شتاب گرفتن آلمان که موتور توسعه صنعتی اروپاست و فرانسه که از دور قبل حساسیت‌ها بین دوطرف بروز کرد و نزدیک شدن این دو به هم در مقابل امریکا و....
تاجیک در پاسخ به دیگر سوال در این باب که رویکرد احتمالی ترامپ چگونه روابط راهبردی تهران و پکن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، گفت: چین سیستمی منافع محور دارد و بیشتر به دنبال حداکثری کردن منافع خود است. این کشور هم‌اکنون نیز همین روش را در خرید نفت از ایران دنبال می‌کند و با خرید‌های با واسطه تحریم‌ها را به نوعی دور می‌زند.
به عنوان مثال، چین نفت را با تخفیف از ایران خریداری می‌کند و ممکن است تحت‌تاثیر قرار بگیرد. اما مهم این است که ایران چگونه روابط خود را با چین تنظیم می‌کند و در حقیقت باید احساس کند که در تعاملات نفتی با ایران، اگر در جای دیگری متضرر شود، حداقل در قبال ایران به سودی دست می‌یابد.
به باور این دیپلمات بازنشسته با این حال، اینکه چین به خاطر ایران با امریکا سرشاخ شود، تاکنون شاهد چنین اتفاقی نبوده‌ایم و از این به بعد نیز چین تا منافع محوری و مستقیم خودش مورد تهدید امریکا قرار نگیرد او با امریکا سرشاخ نمی‌شود. به همین منظور است که چین با خرید نفت از امارات و عربستان، سبد خرید نفتی خود را متنوع کرده تا از درگیری‌های احتمالی با امریکا در مورد تحریم‌های ایران اجتناب کند. موتور محرکه توسعه چین اقتصاد است و معادلات خاورمیانه تحت تاثیر روابط چین و امریکا قرار نخواهد گرفت.
تاجیک در ادامه گفت: فراموش نکنیم که خود ترامپ نیز در جریان جنگ تعرفه‌ها در دولت اول خود با چینی‌ها درگیر شد. این سوال مطرح است که آیا در دولت دوم او نیز این اتفاق خواهد افتاد یا نه که این گزاره به معادلات روسیه و چین و همچنین جنگ اوکراین نیز بستگی دارد و به آنها اضافه می‌شود و روشن شدن این بخش به نحوه و میزان مقاومت احتمالی چین در مقابل امریکا برای تحریم ایران کمک می‌کند.
به باور این دیپلمات بازنشسته، اما ما باید در داستان تحریم به گونه دیگری عمل کنیم. متاسفانه به رغم اینکه بخش زیادی از اوضاع اقتصادی ناشی از تحریم است، اما در کشور سازمانی مسوول طراحی اقدامات ضدتحریمی یا حداقل هماهنگی بین دستگاه‌ها نداریم و هر سازمان برای خود عمل می‌کند!
تاجیک در ادامه گفت‌وگوی خود به این نکته اشاره کرد که در هر صورت، ما با معادلاتی چندمجهولی مواجه هستیم. این معادلات در زمانی که عوامل تاثیرگذار خود را نشان دهند، روشن‌تر خواهند شد و در آن زمان بهتر می‌توان آنها را تحلیل کرد، اما اصل این است که در شرایط کنونی باید دقت کنیم که چینی‌ها به خاطر ایران با امریکا سرشاخ نخواهند شد، مگر اینکه خودشان نیز با امریکا درگیر باشند و بخواهند از ایران یا کارتش استفاده ابزاری کنند تا بده بستان تسهیل شود! در این صورت ممکن است تعاملات نفتی و اقتصادی ایران و چین که نفع فراوانی برایش دارد، ادامه پیدا کند، به گونه‌ای که این تعاملات حتما نباید به منافع چین در کل لطمه‌ای وارد کند.
تاجیک همچنین در پاسخ به این سوال «اعتماد» که ایران می‌تواند چه پلن‌هایی برای رویکرد‌های احتمالی دونالد ترامپ داشته باشد، گفت: بگذارید مثالی بزنم؛ یک زمانی هست که سیل آمده و ما باید با آن مقابله کنیم. اما عقل سلیم می‌گوید قبل از بروز سیل باید اقداماتی انجام دهیم و پیشگیری کنیم. متاسفانه در ایران ما موضوعات و مشکلات را جدی نمی‌گیریم و به اندازه اهمیت آنها جدیت به خرج نمی‌دهیم. مثلا وقتی سیل آمد بخشدار می‌ماند و چند تا لودر و کامیون اداره راهداری و فغان مردم!
به عقیده تاجیک اکنون باید بیشتر به فکر طراحی سناریو‌های احتمالی باشیم که ترامپ با فشار حداکثری به میدان می‌آید. به نظر می‌رسد کمتر تحلیلگری باشد که در این مورد تردید داشته باشد که ترامپ این‌گونه عمل خواهد کرد. نوع این فشار ممکن است متفاوت باشد، اما شکی نیست که این سیاست اعمال خواهد شد. حال با این شرایط، تصور می‌کنم که باید از هم‌اکنون سناریوسازی‌های خود را آغاز کنیم. اگر دو یا سه ماه پیش اقدام می‌کردیم، شاید کمی زود بود، اما اکنون که تقریبا فضا شفاف است. کابینه احتمالی مشخص و تحولات اخیر خاورمیانه نیز وارد مسیر جدید شده است. اکنون ما باید سناریو‌های خود را طراحی کنیم و هر کاری که نیاز است را انجام دهیم، با فرض بر اینکه ترامپ با فشار حداکثری به جلو خواهد آمد.
این تحلیلگر مسائل خاورمیانه در ادامه متذکر شد که البته قسمتی از این فشار به مسائل داخلی کشور برمی‌گردد. به عقیده من، باید بازدارندگی داخلی را تقویت کنیم و از کاهش بیشتر بازدارندگی خارجی جلوگیری کنیم. همچنین اصلاحاتی در مسائل اقتصادی و نیز رویکرد حکمرانی در داخل و خارج و گفت‌و‌گو با مردم ضروری است، چراکه این فشار‌ها درنهایت به مردم وارد می‌شود و لذا از طریق اصلاحات سیاسی و اقتصادی باید تاب‌آوری مردم تقویت و از منظر خارجی نیز رویکرد سیاست خارجی عوض شود تا با مردم دنیا بتوانیم صحبت کنیم و با دولت‌های‌شان تعامل سازنده داشته باشیم و به نظام بین‌الملل حتی اگر بعضی ویژگی‌های آن را قبول نداریم احترام بگذاریم تا منزوی نباشیم، بلکه یارگیری کنیم.
به باور تاجیک هدف ترامپ در دولت اول او این بود که فشار را بر مردم افزایش دهد تا آنها در مقابل حاکمیت بایستند. خوشبختانه به دلیل تعامل سازنده ایران با آژانس و اروپا موفق نشد. بنابراین ما باید تلاش کنیم از سازوکار‌های داخلی و ازجمله کسب اعتماد مردم و تقویت اقتصاد داخلی بهره‌برداری و از دیپلماسی در رابطه با سایر کشور‌ها استفاده کنیم. تاجیک در ادامه این را هم گفت که اقداماتی که اکنون می‌توانیم انجام دهیم باید در اولویت قرار گیرد که اگر با شرایطی مواجه شدیم که اقدامات ترامپ علیه ما آغاز شد، باید تمرکز خود را بیشتر روی اقدامات نرم افزاری بگذاریم و کمتر به سمت مباحث سخت افزاری و تهدید‌های منطقه‌ای برویم. این به نفع ما نیست، بلکه به ضرر ایران تمام می‌شود.
به تصور این دیپلمات بازنشسته اصولا نوع سیاست و واکنش از راهبرد استخراج می‌شود و آن را هم باید از اوضاع و شرایط موجود در بیاوریم که در خلأ به دست نمی‌آید. به طور کلی در مورد امریکا بحث رودررویی با ایران و تضعیف قدرتش یک سیاست دو حزبی است. دو حزب معتقدند که باید برای تضعیف ایران، ابزار‌های استراتژیکش را از بین ببرند.
به باور تاجیک قدم اول راهبرد ایران باید این باشد که مثل دور گذشته با ترامپ برخورد نکنیم. اطرافیان ترامپ و تیمی که با وی کار می‌کنند، مهم هستند. دور قبل او چهار مشاور امنیت ملی عوض کرد و تجربه ترامپ در مورد ایران هم مهم است، چون در دوره قبل ترامپ در تنظیم روابط با ایران موفق نبود و زمانی‌که از برجام کنار رفت، اشتباه کرد و حتی به منافع امریکا نیز لطمه زد! و نتوانست علیه ایران اجماع‌سازی کند و دو جلسه شورای امنیت را باخت! او الان به توانایی‌ها و تاثیرگذاری‌های ایران واقف است. به حرف‌های کمپین‌های انتخاباتی و کلی نمی‌توان بسنده کرد. اما اگر تصویر واقعی‌تر از ترامپ کنونی با همه ظرفیت‌ها و مشکلات و چالش‌ها داشته باشیم، در این صورت می‌توان یک راهبرد مناسبی نوشته شود که منافع ملی را تامین کند.
تاجیک در ادامه گفت‌وگوی خود همچنین اشاره کرد ولی به دلیل مشکلات عدیده بین دو کشور نباید انتظار داشت این راهبرد خیلی گسترده و جامع باشد، مگر در مراحل نهایی مذاکره، فقط رئوس آن می‌تواند اینها باشند که ۱- ترامپ را مانند دور پیش نادیده نگیریم! ۲- رودررویی ایران و امریکا دچار قانون بازده نزولی شده ایران و امریکا نیاز به طی روش‌های علمی اعتماد‌سازی دارند، ۳- مذاکره ابتدا برای تجمید تنش‌ها باشد، ۴- از کارت‌های بازی خود به‌موقع و خوب استفاده کنیم، ۵- ممکن است در مذاکره با ترامپ به فرمول یا راه‌حل خاصی نرسیم، اما خود نفس مذاکره برای طرفین مطلوب و مفید است. ترامپ هم علاقه‌مند است فقط عکس بگیرد و تبلیغ کند! ۶- ایران نیاز دارد روی امریکا تمرکز بیشتری داشته باشد. به اعتقاد تاجیک اکنون سیاست خارجی خیلی متکثر و محافظه‌کار است و فاقد عنصر نوآوری و ابتکار عمل هستیم و نیاز به جسور بودن و ریسک‌پذیری داریم، مخصوصا در مورد امریکا، ۷- مشکل اصلی ایران و امریکا در مسائل خاورمیانه است و هسته‌ای. با جداسازی این دو در اولی باید رویکرد جدیدی از خود نشان دهیم و ابتدا خودمان به یک راهبرد درست برمبنای حق تعیین سرنوشت مردم فلسطین که یک اصل پذیرفته شده بین‌المللی است، برسیم. در مورد هسته‌ای عناصر دیگر هم موثرند و مخصوصا بحث‌های فنی آژانس که حل کنیم تا اهرم را از دست ترامپ بگیریم.
این دیپلمات بازنشسته در رابطه با به‌کارگیری گزینه نظامی توسط ترامپ چقدر می‌تواند گزینه محتمل‌تری باشد، گفت: فشار حداکثری ترامپ لزوما با رویکرد نظامی همراه نخواهد بود، بلکه او تلاش می‌کند تا از همین فشار‌های حداکثری فشار را روی مردم منتقل کند تا مردم در برابر حکومت قرار بگیرند. تاجیک در ادامه این را هم گفت که بنابراین می‌توان گفت که هدف فشار حداکثری ترامپ، به طغیان واداشتن مردم است، نه اینکه خود بخواهد هزینه جنگی را متقبل شود.
فراموش نکنیم که او شخصیتی دارد که معتقد است باید به جنگ‌ها خاتمه دهد و منابع امریکا را برای مردم خود هزینه کند. بنابراین بسیار بعید می‌دانم که ترامپ بخواهد عملیات نظامی علیه ایران انجام دهد، آن‌هم به دلیل تحریم‌ها و مسائلی از این دست. اما اگر تحرکاتی در برنامه هسته‌ای رخ دهد و ایران اقداماتی در این زمینه انجام دهد، این موضوع از موارد قبلی جدا خواهد بود. در آن حالت نیز اگرچه ایران می‌تواند از امتیازات آستانه هسته‌ای در مذاکرات استفاده کند، اما بعید می‌دانم که ترامپ و امریکا بخواهند هزینه‌های سنگینی را در این زمینه تقبل کنند. در این زمینه احتمال ورود اسراییل به این ماجرا بیشتر وجود دارد.
تاجیک در ادامه گفت‌وگوی خود گفت: ترامپ می‌خواهد جنگ پایان بگیرد، چون هزینه سنگینی روی دوش امریکاست. تلاش ترامپ برای پایان جنگ اوکراین و خاورمیانه است، اما ترامپ تنها عامل تعیین‌کننده نیست. دور گذشته سیاست و اقدامات ترامپ در منطقه موفق نبود. تلاش کرد توازن ژئوپلیتیکی را به ضرر ایران و به نفع عربستان به‌هم بزند که موفق نبود و چه بسا حادثه ۷ اکتبر نتیجه و عکس‌العمل به این سیاست بوده! اما الان مسائل و مشکلات فرق کرده و پیچیده‌تر شده.
به باور تاجیک از یک سال پیش در خاورمیانه جنگی شکل گرفته که با اقدامات دموکرات‌ها در حمایت صددرصدی از نتانیاهو که باعث شکست‌شان هم شد، هزینه سنگینی بر دوش امریکایی‌ها گذاشته است. تداوم مسیر دموکرات‌ها کارساز نیست و ترامپ می‌خواهد به این روند خاتمه دهد تا بهره‌برداری داخلی بکند.
سفیر اسبق ایران در اردن این را هم گفت که اگر ترامپ بتواند با ابزار خود آتش‌بس را سامان دهد، برنده داخلی و خارجی است، اما فرمول خاتمه از همه مهم‌تر است. اگر قرار باشد فقط خواسته‌های اسراییل تامین شود، همین‌گونه که می‌بینیم با تخریب ۹۰ درصدی غزه، اما آتش‌بسی صورت نمی‌گیرد.
تاجیک در پاسخ به دیگر سوال در این راستا که در صورت ازسرگیری رایزنی‌ها میان تهران- واشنگتن، ایران چه ابزار‌هایی برای اخذ امتیازاتی از طرف مقابل دارد، گفت: کلیت ماجرای تحولات رخ داده در خاورمیانه برای از بین بردن سرشاخه‌های قدرت استراتژیک ایران در منطقه بود تا با حذف قدرت بازدارندگی خارجی ایران راتضعیفش کنند و ذیل این اتفاق نتواند از اهرم‌های قدرت خود استفاده کند.
تاجیک در ادامه گفت: حال تصور می‌کنم که اکنون ترامپ قصد دارد از اتفاقاتی که رخ داده، به هر شکلی که باشد، استفاده کند، به ویژه در ماجرای سوریه که اخیرا اتفاق افتاده است. البته این به معنای آن نیست که ایران هیچ کارتی برای بازی ندارد. به عقیده من، اگر ایران شرایط را به خوبی درک کند، به ویژه در زمینه ساماندهی مسائل داخلی و همچنین در ارتباط با مسائل خاورمیانه، می‌تواند به طور موثری عمل کند.
این دیپلمات بازنشسته در ادامه این را هم گفت که درست است که نفوذ منطقه‌ای ایران لطمه خورده است، اما اولا، این وضعیت مطلق نیست. ثانیا، ایران هنوز روش‌هایی برای بازیابی دارد. ثالثا، ممکن است ایران به این نتیجه برسد که رویکرد قبلی خود که بیشتر نظامی بود را تغییر دهد و به رویکرد سیاسی و تقویت تعاملات بین‌المللی روی آورد. در این صورت، چه بسا بتواند به مراتب پویاتر و چابک‌تر از گذشته، چون یک هزینه سنگین از دوشش برداشته شده از طریق دیپلماسی در معاملات بین‌المللی و منطقه‌ای خود ظهور و بروز پیدا کند.
تاجیک همچنین بر این نکته تاکید کرد که درست است بسیاری می‌گویند ترامپ معامله‌گر است، اما او خیلی غیرقابل پیش‌بینی است. هنوز موردی مشاهده نشده که بتوان تعبیر کرد نگاه او به ایران تغییر کرده است یا خیر؟! اگر تغییر کرده باشد و نقاط قوت ایران را بخواهد لحاظ کند، این برای ایران یک فرصت است، اما اگر در روی همان پاشنه بچرخد، چندان فایده‌ای ندارد و لابد ایران استراتژی نمد مال را دنبال خواهد کرد!
به باور تاجیک سخنرانی‌های انتخاباتی او هم هیجانی و برای بسیج مردم است. ترامپ کلا می‌گوید ایران نباید هسته‌ای شود. اگر موقعیت ترامپ را دقیق ترسیم کنیم، بهتر می‌توان به نتیجه رسید. احساس عمومی می‌گوید او تاجر است و می‌توان با او معامله کرد؛ چون او تاجرپیشه است باید ببینیم چه امتیازی می‌خواهد. اما به نظر من باید خیلی تخصصی‌تر به او نگاه شود. تاجیک در پایان این را هم گفت که، اما نگاه ما در سیاست خارجی هم باید روشن شود. ما اگر با ترامپ مذاکره هم کنیم که در آن شک دارم و به نتیجه برسیم که بازهم شک دارم، الزاما آن توافق اجرا نمی‌شود. تا زمانی که دو طرف در زمینه اعتماد به یکدیگر و داشتن رابطه‌ای معقول و متوازن و بدون سوءظن به یک نتیجه مشخص نرسند، توافق به جایی نمی‌رسد.
