به گزارش اقتصادنیوز، روزنامه فرهیختگان نوشت: معمولاً دولت‌ها و مجالس سعی می‌کنند به دلیل حساسیت جامعه و حفظ محبوبیت خود، حرفی از قیمت سوخت در کشور نزنند، اما حال مسعود پزشکیان و محمدباقر قالیباف به اجبار به بیان صورت مسئله می‌پردازند.

مثلاً رئیس‌جمهور در آخرین اظهارنظر خود می‌گوید: «هیچ منطقی وجود ندارد که بنزین را با دلار آزاد بخریم و با سوبسید به مردم بفروشیم. پول گندم، نهاده و حقوق بازنشسته را نداریم، آن وقت بنزین را دلاری ۵۰ تومان می‌خریم.»‌

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس نیز در اینباره عنوان می‌کند: «برای واردات بنزینِ لیتری ۴۰ هزار تومان و فروش آن به قیمت ۳ هزار یا ۱۵۰۰ تومان، اگر گنج قارون هم داشتیم، کم می‌آوردیم.»

ناترازی بنزین و گازوئیل در 1406 چه خواهد شد؟

در تصویر 1، میزان ناترازی بنزین و گازوئیل از سال 1391 تاکنون آورده شده و تا سال 1406 تغییرات میزان ناترازی برآورد شده است. براساس اسناد منتشر شده از وزارت نفت، در سال 1402 دولت مجموعاً روزانه 11 میلیون لیتر بنزین و 4 میلیون لیتر گازوئیل واردات کرده و یا با قیمت وارداتی از داخل تأمین کرده است.

رقم ناترازی بنزین و گازوئیل در تصویر 1، بر مبنای تولید متعارف و استاندارد پالایشگاه‌ها محاسبه شده است. همانطور که در تصویر 1 می‌بینید، با تداوم روند فعلی، میزان کمبود روزانه بنزین و گازوئیل تا سال 1406 به ترتیب معادل 37 و 18.8 میلیون لیتر خواهد شد. به بیان دیگر، دولت چهاردهم باید در سال 1406 حدود 14 میلیارد دلار صرف واردات این دو فرآورده کند. با قیمت فعلی دلار در بازار توافقی، این میزان ارزبری ناشی از سوخت، معادل 900 هزار میلیارد تومان است که بیش از 2 برابر بودجه عمرانی کشور در سال جاری می‌باشد. در این بین، یکی از راهکارهای اصلی برای رفع ناترازی سوخت، اسقاط خودروهای فرسوده بنزینی و دیزلی در کشور است. اما اجرای این راهکار چه تأثیری در بهینه‌سازی مصرف دارد؟ در ادامه گزارش به این سوال پاسخ می‌دهیم.

53 درصد از ناوگان در حال تردد ایران فرسوده‌اند

طبق گزارش وزارت صمت (تصویر 2)، از سال 1345 تا تابستان سال 1402 مجموعاً حدود 30 میلیون خودروی سواری و تجاری عرضه شده و به وضعیت تردد رسیده است که از این میزان 4.2 میلیون دستگاه اسقاط شده‌اند. به بیان دیگر، نسبت اسقاطی به کل عرضه فقط 14 درصد بوده است. همچنین طبق گزارش ستاد نوسازی ناوگان ایدرو در تیر 1403، کل ناوگان خودرویی کشور شامل 35 میلیون دستگاه است و تعداد ناوگان فرسوده به 18.7 میلیون دستگاه می‌رسد. یعنی هم‌اکنون 53 درصد از ناوگان در حال تردد کشور، فرسوده‌اند!

فرسودگی 90 درصد از موتورسیکلت‌های کشور

در تصویر 3، تعداد وسایل نقلیه فرسوده به تفکیک ناوگان آورده شده است. طبق آمار وزارت صمت، در حال حاضر 11 میلیون و 200 هزار موتورسیکلت فرسوده در کشور در حال تردد هستند. تعداد خودروهای سواری فرسوده نیز 6.5 میلیون دستگاه است. وانت‌ها نیز با 518 هزار دستگاه فرسوده، بیشترین سهم از تعداد کل ناوگان فرسوده کشور را در اختیار دارند. در تصویر 4، میزان فرسودگی هر ناوگان به درصد آورده شده است. طبق این تصویر، 90 درصد از موتورسیکلت‌ها، 86 درصد از مینی‌بوس‌ها و 82 درصد از اتوبوس‌های درون‌شهری فرسوده هستند. توجه داشته باشید که سوخت مصرفی موتورسیکلت‌ها، تاکسی‌ها، وانت، خودروهای دولتی و سواری شخصی «بنزین» بوده و سوخت مصرفی کامیون و کامیونت، اتوبوس درون‌شهری و برون‌شهری و مینی‌بوس «گازوئیل» است.

اسقاط خودروها به بیش از 280 هزار دستگاه می‌رسد؟

با توجه به اهمیت اسقاط خودروهای فرسوده، قوانین مختلفی بر این موضوع تأکید کرده‌اند. طبق قانون ساماندهی صنعت خودرو، خودروسازان برای تولید 4 خودرو یا موتورسیکلت باید گواهی اسقاط یک خودرو یا موتورسیکلت را فراهم کنند. همچنین برای واردات هر خودرو یا موتورسیکلت باید گواهی اسقاط یک خودرو یا موتورسیکلت فراهم شود. مثلاً طبق بند ف تبصره 7 قانون بودجه 1401، 10 درصد از محصولات عرضه شده در قرعه‌کشی خودرو باید به خودروهای فرسوده به شرط تحویل گواهی اسقاط تخصیص یابد. در قانون برنامه هفتم پیشرفت نیز بر اسقاط سالیانه 500 هزار ناوگان فرسوده تأکید شده است.

اما با وجود قوانین متعدد، اسقاط خودروهای فرسوده با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده است. در تصویر 5، میزان اسقاط خودروها از سال 86 تاکنون و طبق آمار مرکز پژوهش‌های مجلس آورده شده است. رکورد تعدد اسقاط خودرو به سال 93 برمی‌گردد که بیش از 337 هزار خودروی فرسوده اسقاط شدند. در سال 98 نیز فقط 6.8 هزار خودروی فرسوده اسقاط شدند و این سال، پایین‌ترین میزان اسقاط را به نام خود ثبت کرده است. از سال 1400، مجدداً اسقاط خودروها در مسیر احیا قرار گرفته، به طوری که تا نیمه سال 1403 به میزان 140.3 هزار دستگاه خودروی فرسوده اسقاط شده و با ادامه روند فعلی در نیمه دوم، میزان کل اسقاط در سال جاری می‌تواند تا بیش از 280 هزار دستگاه افزایش یابد. بدین ترتیب سال 1403 بعد از سال 1393 بیشترین تعداد اسقاط خود را ثبت خواهد کرد.

با اسقاط خودروها سرعت ناترازی سوخت 15 درصد کم می‌شود

اما اسقاط خودروها چه ظرفیتی برای رفع ناترازی بنزین و گازوئیل دارد؟ گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «آسیب‌شناسی وضعیت اسقاط وسایل نقلیه فرسوده در کشور و ارائه راهکارهای پیشنهادی» به بررسی این موضوع می‌پردازد و می‌نویسد: «طبق محاسبات صورت‌گرفته جایگزینی خودروهای فرسوده با خودورهای نو موجب کاهش مصرف 5 لیتری بنزین به ازای هر 100 کیلومتر می‌شود. با احتساب مسافت 20000 کیلومتری طی شده در هر سال برای هر خودرو، جایگزینی هر خودروی فرسوده موجب کاهش مصرف 1000 لیتری بنزین در هر سال خواهد شد.» 

بدین ترتیب با احتساب قیمت هر لیتر بنزین معادل 70 سنت (دلار) تردد هر خودروی فرسوده سالیانه موجب خسارت 700 دلاری در حوزه سوخت خواهد شد. طبق این گزارش، ظرفیت واقعی اسقاط خودروها، سالانه 300 هزار دستگاه است که به معنای صرفه‌جویی 210 میلیون دلاری در بخش سوخت کشور است. 

مرکز پژوهش‌های مجلس می‌نویسد: «اسقاط هر خودرو به طور متوسط موجب بازیافت 450 کیلوگرم آهن خالص خواهد شد که می‌تواند فولاد موردنیاز برای ساخت 3 میلیون مترمربع واحد مسکونی را تأمین کند که معادل ساخت 50 هزار واحد مسکونی 60 متری است. احیای اسقاط خودروهای فرسوده موجب فعال شدن دوباره 220 مرکز اسقاط راکد موجود در کشور خواهد شد که به معنای ایجاد اشتغال مستقیم 11000 نفری در این مراکز است. علاوه بر این با توجه به زنجیره فعالیت این صنعت، هم‌زمان با شروع این طرح در بخش‌های حمل‌ونقل، ذوب‌آهن، قطعه‌فروشی، مراکز معاینه فنی و ... اشتغال غیرمستقیم قابل توجهی ایجاد خواهد شد.»

در تصویر6، میزان صرفه‌جویی بنزین و گازوئیل با اسقاط هر خودرو در ناوگان مختلف آورده شده است. طبق آمار، اسقاط حدود 7.5 میلیون خودروی فرسوده منجر به صرفه‌جویی روزانه 23.5 میلیون لیتر سوخت شامل بنزین و گازوئیل خواهد شد و سالانه 6 میلیارد دلار برای کشور ارزآوری (ناشی از صادرات سوخت صرفه‌جویی شده) به همراه خواهد داشت.

البته باید توجه داشت ظرفیت اسقاط خودروها در ایران سالی 300 هزار دستگاه است. یعنی برای اسقاط 7.5 میلیون خودرو به 25 سال زمان نیاز است. طبق برنامه هفتم پیشرفت قرار است ظرفیت اسقاط خودروها به 500 هزار دستگاه در سال افزایش یابد. بدین ترتیب زمان اسقاط این تعداد خودروی فرسوده به 15 سال کاهش خواهد یافت.

با فرض اجرای برنامه هفتم پیشرفت، اسقاط خودروهای فرسوده می‌تواند سالانه به میزان 1.5 میلیون لیتر در مصرف بنزین و گازوئیل صرفه‌جویی کند؛ این اتفاق درحالی است که هر سال به میزان حداقل 10 میلیون لیتر به ناترازی بنزین و گازوئیل افزوده می‌شود. یعنی با فرض تحقق برنامه هفتم می‌توان گفت تشدید ناترازی بنزین و گازوئیل در هر سال حداقل 8.5 میلیون لیتر (به جای 10 میلیون لیتر) افزایش می‌یابد؛ عددی که هرچند به تنهایی کافی نیست اما می‌تواند به عنوان بخشی از برنامه جامع رفع ناترازی بنزین موردتوجه قرار گیرد.

اسقاط خودروهای فرسوده چگونه روی ریل می‌افتد؟

رسول سلیمانی، کارشناس صنعت خودرو در گفت‌وگو با روزنامه «فرهیختگان» درباره راهکارهای تقویت فرایند اسقاط خودرو عنوان می‌کند: «طبق آیین‌نامه ماده 10 قانون ساماندهی صنعت خودرو، خودروی سواری بالای 20 سال باید اسقاط شود. شیوه کار بدین صورت است که دارنده خودروی فرسوده، آن را به مرکز اسقاط می‌فروشد و این مرکز، خودرو را اسقاط می‌کند.» وی افزود: «مابه‌ازای اسقاط هر خودرو با تأیید پلیس، تعدادی گواهی اسقاط به مراکز اسقاط خودرو داده می‌شود. مثلاً اگر خودروی 20 تا 25 ساله اسقاط شود، مرکز 3 گواهی اسقاط می‌گیرد. اگر خودروی 25 تا 30 ساله اسقاط شود، مرکز 2 گواهی اسقاط می‌گیرد و... طبیعی است که مرکز اسقاط هرچه بتواند گواهی اسقاط بیشتری دریافت کند، خودروی فرسوده را نیز با قیمت بالاتری از دارنده خریداری می‌‌کند.» 

سلیمانی اظهار داشت: «هم‌اکنون هر گواهی اسقاط حدود 35 میلیون تومان ارزش دارد. مثلاً اگر یک خودروی 20 تا 25 ساله اسقاط شود، مرکز اسقاط سه گواهی اسقاط دریافت می‌کند که 105 میلیون تومان ارزش دارد. خود لاشه خودرو نیز حدود 15 میلیون تومان می‌تواند درآمدزایی داشته باشد. درنتیجه اسقاط هر خودرو حدود 120 میلیون تومان ارزش دارد و مرکز اسقاط معمولاً این خودروی فرسوده را کمتر از 100 میلیون تومان از دارنده خودرو خریداری می‌کند تا از این فاصله قیمتی سود ببرد.»

این کارشناس صنعت خودرو گفت: «از طرف دیگر خودروسازان داخلی و واردکنندگان خودرو الزام شده‌اند که باید به ازای تولید 4 خودرو، یک گواهی اسقاط و به ازای واردات هر خودرو یک گواهی اسقاط از مراکز اسقاط خریداری کنند. درنتیجه اگر می‌خواهیم اسقاط خودروهای فرسوده زیاد شود، باید تقاضا برای خرید گواهی اسقاط را بالا ببریم، تا قیمت گواهی اسقاط افزایش یابد و مراکز اسقاط و دارنده خودروی فرسوده انگیزه اسقاط را پیدا کنند.» وی گفت: «می‌توانیم دارنده خودروی فرسوده را نیز با ارائه تسهیلات برای خرید خودروی نو تشویق کنیم. مثلاً 20 درصد از خودروهای نو را فقط به دارندگان خودروهای فرسوده و اسقاط‌شده اختصاص دهیم و بین این افراد قرعه‌کشی کنیم. از سال 1404، سالی یک میلیون خودروی فرسوده به ناوگان کشور اضافه خواهد شد و باید سرعت عمل داشته باشیم.»

سلیمانی گفت: «پیشنهاد می‌شود ضریب خرید گواهی اسقاط به ازای واردات هر خودرو را افزایش دهیم. مثلاً واردکنندگان برای واردات هر خودرو مجبور باشند به جای خرید یک گواهی اسقاط، 2 الی 4 گواهی اسقاط را خریداری کنند.» این کارشناس صنعت خودرو گفت: «تولیدکنندگان داخلی هم باید ملزم به خرید گواهی اسقاط باشند، اما اکنون به جای این کار، قانون را دور می‌زنند و 1.5 درصد از قیمت خودروی تولیدی را به حساب صندوق توسعه فناوری پیشرفت وزارت صمت واریز می‌کنند. نکته جالب اینکه 10 هزار میلیارد تومان در این صندوق تجمیع شده ولی یک ریال برای حمایت از دارندگان خودروهای فرسوده و ارائه تسهیلات به آنها صرف نشده است.»