به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، مهاجرت از روستا به شهرها به‌عنوان یکی از پدیده‌های پیچیده و شتابان در جوامع در حال توسعه، به‌ویژه در ایران، یکی از مسائلی است که بر ساختار اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی کشور تأثیرات عمیقی گذاشته است. این روند که در سال‌های اخیر شدت بیشتری یافته است، به دلیل مشکلات ساختاری در روستاها، به‌ویژه در زمینه‌های مسکن، بهداشت، آموزش و اشتغال، ادامه یافته و منجر به انباشت مشکلات در کلان‌شهرها شده است. در این میان، طرح‌های نوسازی مسکن روستایی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین راهکارها برای مقابله با مهاجرت به شهرها مطرح شده‌اند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که این طرح‌ها نتوانسته‌اند به اهداف خود دست یابند.
از آغاز اصلاحات ارضی در ایران تا به امروز، شاهد تغییرات چشمگیری در ساختار جمعیتی کشور بوده‌ایم. طبق سرشماری 1395، تعداد خانوارهای شهری سه برابر بیشتر از خانوارهای روستایی شده است و این روند همچنان ادامه دارد. در حال حاضر، از هر 4 نفر ایرانی، 3 نفر در شهرها و یک نفر در روستاها زندگی می‌کند.
همچنین طبق آمارها، حدود 30 درصد از جمعیت روستایی ایران به‌دلیل مشکلات اقتصادی و کمبود زیرساخت‌ها، به سمت شهرها مهاجرت کرده‌اند. در این راستا، تعداد روستاهایی که با خطر تخلیه کامل روبرو هستند، به‌طور فزاینده‌ای افزایش یافته است.
یکی از دلایل عمده‌ی ناکامی طرح نوسازی مسکن روستایی، کمبود شدید زیرساخت‌ها در مناطق روستایی است. مسکن، آب آشامیدنی، برق، گاز و خدمات بهداشتی و آموزشی، از جمله نیازهای اساسی ساکنان روستاها هستند که در بسیاری از مناطق، به‌ویژه در مناطق مرزی و کم‌توسعه، به‌طور اساسی در دسترس نیستند. در حال حاضر، 30 درصد از روستاهای ایران از دسترسی به آب شرب و گاز محروم هستند، که این موضوع، شرایط زندگی را برای ساکنان روستاها به‌شدت دشوار کرده است. به همین دلیل، بسیاری از روستاییان به دنبال بهبود شرایط زندگی خود به شهرها مهاجرت می‌کنند.
با وجود تلاش‌های دولت برای نوسازی مسکن روستایی، آمارهای موجود نشان می‌دهند که این طرح‌ها نتوانسته‌اند به اهداف خود دست یابند. طبق گزارش‌ها، در حالی که قرار بود تا پایان سال 1401، 2.5 میلیون واحد مسکونی در روستاها نوسازی شود، تنها حدود 1.3 میلیون واحد مسکونی ساخته شده است که نشان‌دهنده‌ی تنها 55 درصد از اهداف مورد نظر است. این وضعیت نشان‌دهنده‌ی ناکامی طرح‌ها در جذب و جلب حمایت‌های مالی و اجرایی است.
یکی از پیامدهای اصلی مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش جمعیت در کلان‌شهرها است که فشار زیادی بر زیرساخت‌های شهری، از جمله بازار مسکن، حمل‌ونقل عمومی، بهداشت و آموزش وارد کرده است. این افزایش جمعیت منجر به شکل‌گیری حاشیه‌نشینی گسترده و تشدید نابرابری‌های اجتماعی شده است. در همین حال، با ادامه روند مهاجرت و افزایش جمعیت در شهرها، بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی، نظیر بیکاری، بی‌عدالتی و نارضایتی عمومی، تشدید یافته است.
یکی دیگر از عواملی که باعث افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها شده است، کمبود فرصت‌های شغلی مناسب در مناطق روستایی است. بسیاری از جوانان روستایی که تحصیلات عالی کسب می‌کنند، پس از فارغ‌التحصیلی با کمبود شغل‌های مناسب در مناطق خود روبرو می‌شوند و به همین دلیل به شهرها مهاجرت می‌کنند. در عین حال، بسیاری از روستاییان از شغل‌های سنتی کشاورزی و دامداری فاصله گرفته‌اند و تمایل دارند فرزندان خود را به سمت تحصیلات عالی سوق دهند تا از شرایط سخت کشاورزی و دامداری دور بمانند. این وضعیت نشان‌دهنده‌ی عدم توجه کافی به ارزش افزوده کشاورزی و دامداری است که می‌تواند به ایجاد اشتغال و ماندگاری جمعیت در روستاها کمک کند.
اردشیر گراوند، پژوهشگر اجتماعی، در گفت‌وگو با رکنا به نکات کلیدی و تحلیل‌های جالب توجهی اشاره کرده است. وی در مورد علل مهاجرت جوانان روستایی و مشکلات اقتصادی آنها بیان کرد که بسیاری از جوانان روستایی تحصیلات عالی کسب می‌کنند، اما به دلیل نبود شغل مناسب در روستاها، مجبور به مهاجرت به شهرها می‌شوند.
گراوند همچنین افزود که «تخلیه روستاها دو پیامد جدی دارد: اول، افزایش میزان تحصیلات در کشور که بدون هدف و برنامه مشخصی انجام شده است، به طوری که بسیاری از جوانان روستایی مدارج تحصیلی عالی نظیر لیسانس، فوق لیسانس و دکترا را کسب می‌کنند، اما پس از فارغ‌التحصیلی با فقدان فرصت‌های شغلی مناسب در مناطق روستایی مواجه می‌شوند.»
وی همچنین تاکید کرد : «گسترش سطح سواد در میان روستاییان موجب شده است که فرزندان خانواده‌های روستایی از فعالیت‌های سنتی کشاورزی و دامداری فاصله بگیرند. والدین نیز به‌دلیل کاهش تعداد فرزندان، تمایل دارند که آنها را به سمت تحصیلات عالی سوق دهند تا از سرنوشتی مشابه خود درگیر کشاورزی و دامداری که آن را معادل با سختی و فقر می‌دانند، دور نگه دارند.»
گراوند همچنین به نیاز به ایجاد فرصت‌های شغلی جایگزین اشاره کرد و گفت: «مدرنیزه‌سازی کشاورزی و ماشینی‌کردن فعالیت‌های روستایی منجر به آزاد شدن میلیون‌ها نیروی کار شده است. زمانی که ماشین‌آلات جایگزین نیروی انسانی در کشاورزی شدند، میلیاردها ساعت از وقت نیروی کار روستایی آزاد شد؛ اما برای این نیروی آزادشده هیچ فعالیت جایگزینی در نظر گرفته نشد.»
وی پیشنهاد داد :با توسعه کشاورزی صنعتی، گلخانه‌ها، صنایع تبدیلی و فراوری محصولات کشاورزی می‌توان اشتغال‌زایی کرد، اما مشکلاتی مانند محدودیت بازار داخلی و عدم تعامل مؤثر با بازارهای جهانی، مانع از تحقق این ایده‌ها شده‌اند.
و اما به گزارش رکنا، برای مقابله با بحران مهاجرت روستاییان به شهرها، نیاز به تغییرات بنیادین در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های اجرایی است.به‌منظور کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها، دولت باید به طور جدی به تسریع در اجرای طرح نوسازی مسکن روستایی و تأمین زیرساخت‌های اساسی در مناطق روستایی پرداخته و منابع مالی لازم را به این حوزه تخصیص دهد. با توجه به آزاد شدن نیروی کار در بخش کشاورزی به دلیل مدرنیزه‌سازی، باید فرصت‌های شغلی جدید در حوزه‌های مرتبط با کشاورزی، مانند صنایع تبدیلی و فراوری محصولات کشاورزی، ایجاد شود.تأمین آب شرب، برق، گاز و خدمات بهداشتی و آموزشی در مناطق روستایی باید در اولویت قرار گیرد تا شرایط زندگی روستاییان بهبود یابد و از مهاجرت‌های بی‌رویه جلوگیری شود.
برای کاهش تمرکزگرایی و توجه به مناطق کمتر توسعه‌یافته، دولت باید منابع مالی و اختیارات اجرایی خود را به استانها واگذار کند تا توسعه به صورت عادلانه‌تر انجام شود.
طرح نوسازی مسکن روستایی اگرچه با نیت‌های مثبتی آغاز شد، اما به دلایل مختلف از جمله کندی در اجرای پروژه‌ها، کمبود زیرساخت‌ها و بی‌اعتمادی عمومی نتوانست به اهداف خود دست یابد. مهاجرت روستاییان به شهرها همچنان یک بحران جدی است که نیاز به اصلاحات اساسی در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های اجرایی دارد. تنها با توجه به نیازهای واقعی روستاییان، تخصیص منابع کافی و تمرکز بر توسعه متوازن می‌توان از روند مهاجرت جلوگیری کرده و به بهبود شرایط زندگی در روستاها و کاهش فشار بر کلان‌شهرها کمک کرد.
