بررسی‌ها و گزارش‌ها از وضعیت اینترنت ایران حاکی از بحرانی است که علاوه بر تحمیل آسیب جبران‌ناپذیر به کسب‌وکارهای حوزه دیجیتال، زیست روزمره مردم را نیز تحت تاثیر قرار داده است؛ موضوعی که گزارش چهارم کیفیت اینترنت نیز آن را بازتاب می‌دهد و مانند گزارش‌های قبلی از رتبه پایین اینترنت ایران در جهان و بین کشورهای منطقه حکایت دارد. در این گزارش که وضعیت اینترنت در دو فصل تابستان و پاییز ۱۴۰۳ مورد ارزیابی قرار گرفته، توضیح داده شده است که کیفیت اینترنت در مقایسه با گزارش پیشین که در تیر امسال منتشر شد، تغییر خاصی نکرده است و همچنان در وضعیت خطرناک به سر می‌برد. در این راستا تداوم سیاست‌های محدودکننده داخلی، تحریم‌های یک‌جانبه خارجی و مشکلات گسترده در شبکه دسترسی، باعث شده است که تجربه کاربری اینترنت در ایران با سه گزاره کُند، پراختلال (دومین کشور از انتهای جدول بعد از میانمار و اوکراین) و محدود (بعد از چین در جایگاه ۹۹ از ۱۰۰کشور) توصیف شود.
بر اساس گزارش Google Crux، کیفیت اینترنت ایران در رتبه۹۱ و بر اساس داده‌های OONI در رتبه۹۹ از ۱۰۰کشور است. در تجمیع این دو شاخص، ایران در جایگاه۹۵ از ۱۰۰کشور ایستاده است. داده‌های گزارش چهارم کیفیت اینترنت همچنین نشان می‌دهد که ایران پس از چین، محدودترین اینترنت جهان را دارد. برای رسیدن به این نتیجه کارشناسان انجمن تجارت الکترونیک ۱۰۰دامنه اینترنتی Origin را با استفاده از پایگاه داده OONI بررسی کرده‌اند. سپس دامنه‌هایی که بیشترین پوشش را میان این کشورها داشتند معیار قرار دادند؛ نتیجه آن شده است که در آبان امسال تعداد دامنه با فیلترینگ یا اختلال بالای ۵۰درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته تغییر معناداری نداشته است.
پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک، در نشست رونمایی از چهارمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران درخصوص اختلال در اینترنت بیان کرد: «از میان چالش‌هایی که اینترنت ایران با آن روبه‌رو است، می‌توان به سه مورد یعنی محدودیت‌ها، تحریم‌ها و مشکل در شبکه دسترسی اشاره کرد. یکی از اقدامات خوب دولت گذشته تلاش برای رفع مشکل سوم یعنی شبکه دسترسی بود، اما همان‌گونه که می‌دانیم این موضوعات امری زمان‌بر هستند. ناگفته نماند که در ۶ماه گذشته اتفاقات خوبی هم رخ داده است که می‌توان به رفع اختلال IPV۶ و بازگشایی سامانه شفافیت اختلال اینترنت اشاره کرد که اتفاق مهمی بود.»
رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک همچنین درباره اختلال‌های موقت در ماه‌های اخیر تصریح کرد: «اختلال‌های موقت به‌دلیل قطعی لینک‌های بین‌الملل در ماه‌های گذشته رخ داد که جزئیات آن را شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد. دومین اختلال‌ها ناشی از حملات دی‌داس بود اما اتفاق خوبی که رخ داد این بود که سامانه شفاف‌سازی در این زمینه بازگشایی شد و مورد دیگر اختلال در اینترنت موبایل به‌دلیل قطعی برق بود.»
طبق صحبت‌های پیرحسینلو، مهم‌ترین رخدادهای مثبت و منفی ۶ماه گذشته مرتبط با کیفیت اینترنت در ایران وعده رفع فیلترینگ بوده است؛ منفی از جهت طولانی و فرسایشی شدن این وعده و مثبت از این جهت که سرانجام بخشی از این وعده صورت پذیرفت. او همچنین گفت: «میزان اختلال‌ها روند کاهشی داشته است، اما هنوز به میزان کیفیت شهریور١۴٠١ نرسیده‌ایم. با این حال با توجه به اقداماتی که صورت گرفته است، اگر این روند ادامه پیدا کند، امیدواریم اواسط زمستان١۴٠٣ از لحاظ شاخص میزان اختلال به همان وضعیت شهریور١۴٠١ برسیم.»
نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران نیز در این نشست درخصوص کیفیت اینترنت اظهار کرد: «به نظر می‌رسد دولت به دنبال ارتقای کیفیت اینترنت در کشور است و این جای امیدواری دارد. این موضوع به این دلیل مهم است که اینترنت به عنوان اصلی‌ترین بستری که در آن فعالیت می‌کنیم از کیفیت مناسبی برخوردار نیست و وظیفه خود می‌دانیم که این موضوع را پیگیری کنیم.»
وضعیت نامطلوب و اختلال مداوم در اینترنت ایران طی سال‌های گذشته باعث شده است مردم به دنبال یافتن کورسویی برای دستیابی به اینترنت آزاد راه خود را به سوی اینترنت ماهواره‌ای نیز باز کنند. آماری که این گزارش ارائه می‌دهد حاکی از وجود چندین هزار کاربر استارلینک در زیرپوست شهرها است. بر این اساس در حال حاضر بیش از ۳۰هزار کاربر اینترنت ماهواره‌ای در ایران وجود دارد و این روند همچنان رو به رشد است. همچنین طی یک سال گذشته نیز استفاده از اینترنت استارلینک در ایران 20برابر افزایش داشته است. پیش از این مجله فوربس گزارشی در آذرماه1403 منتشر کرد که تعداد کاربران استارلینک در ایران را 20هزار کاربر عنوان کرده بود. این در حالی است که بر اساس این گزارش اگرچه قیمت جهانی تجهیزات استارلینک حدود ۲۵۰دلار است و ایرانی‌ها به‌دلیل تحریم و غیرقانونی بودن خرید و فروش این تجهیزات باید هزینه ۷۰۰ تا 2هزار دلاری برای آن پرداخت کنند؛ اما حاضرند این مبلغ گزاف را برای دسترسی آزاد به اینترنت بپردازند. در این گزارش همچنین تصریح شده است: «بررسی وضعیت کنونی گویای آن است که سیاستگذاران داخلی که تاکنون با وضع محدودیت بر اینترنت آزاد، عملکردی همسو با تحریم‌کنندگان خارجی داشته‌اند، اکنون با تحولی عظیم در فناوری روبه‌رو شده‌اند. هرچند تاکنون نیز ناکارآمدی و هزینه‌بر بودن این محدودیت‌ها و تحریم‌ها آشکار شده است؛ اما از این پس با پیشرفت‌های تازه در حوزه فناوری، ادامه مسیر نادرست گذشته عملا غیرممکن خواهد شد.» به گفته کارشناسان در این گزارش، با فراگیر شدن نسل بعدی اینترنت ماهواره‌ای که بدون نیاز به تجهیزات جداگانه امکان اتصال مستقیم تلفن همراه به اینترنت (Direct To Cell) را فراهم می‌کند، نرخ انطباق کاربران با فناوری‌های نوین شتاب چشم‌گیری خواهد گرفت و در نتیجه آن محدودیت‌های سنتی دسترسی به اینترنت بیش از پیش کارآیی خود را از دست می‌دهند. پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک، در این نشست درباره استفاده از اینترنت ماهواره‌ای در ایران گفت: «طبق گزارش‌های قبلی، بیش از ۸۴درصد از کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. با این حال در گزارش این دوره باید بگوییم بر پایه ترافیک داخلی از ابتدای٢٠٢۴ استفاده از اینترنت ماهواره‌ای در ایران رشد چشم‌گیری داشته و در حال حاضر بیش از ٣٠هزار دستگاه استارلینک در ایران فعال هستند که طبق برآوردها بیش از ١٠٠هزار کاربر از این ٣٠هزار دستگاه استفاده می‌کنند.» پیرحسینلو همچنین پیش‌بینی کرد با روندی که وجود دارد احتمالا تا پایان۲۰۲۵ مشترکان ایرانی استارلینک از مشترکان فیبر نوری نیز پیشی بگیرند.
حمیدرضا احمدی، نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک، نیز در ادامه بیان کرد: «ترجیح ما این است که اینترنت پرسرعت باکیفیت داشته باشیم تا اینترنت استارلینک گران‌قیمت و این در حالی است که تقاضا برای استارلینک هر روز بیشتر می‌شود.»
بحث اینترنت ماهواره‌ای تنها چند سال است که بین مردم رواج پیدا کرده است؛ اما انتخاب ایرانی‌ها از سال‌ها پیش برای دستیابی به اینترنت آزاد استفاده از فیلترشکن بوده که خود آسیب‌های متعددی را به همراه داشته است. بنا بر بررسی‌های این گزارش، یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش حملات DDoS از مبدأ ایران، فیلترینگ گسترده و در نتیجه رشد نجومی استفاده مردم از فیلترشکنهای رایگان و در نهایت افزایش آلودگی شبکه است. در این بین شهروندان عادی نیز از گزند فیلترشکن‌ها در امان نیستند و تلفن همراه بسیاری از آنها تاکنون از طریق نصب فیلترشکنهای رایگان به‌عنوان bot-net مورد سوءاستفاده هکرها قرار می‌گیرد. رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک در این مورد توضیح داد: «ایرانی‌ها به‌دلیل استفاده از فیلترشکنهای رایگان به عامل مهمی در آلودگی شبکه تبدیل شده‌اند و آلودگی شبکه را بازتولید می‌کنند و دستگاه‌ها را به زامبی تبدیل می‌کنند. وقتی چیزی بدون دلیل درست محدود می‌شود و باعث افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها می‌شود، حملات را هم افزایش می‌دهد.»
در ادامه حمیدرضا احمدی، نایب رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک نیز در این‌باره بیان کرد: «منبع بخشی از فیلترشکن‌ها خارجی بوده و بخشی دیگر شامل فیلترشکنهای پولی می‌شود که می‌تواند نشر اطلاعاتی از طریق آن را به همراه داشته باشد؛ فیلترشکنهای رایگان هم می‌توانند آی‌پی‌های ما را آلوده کنند. همچنین اخیرا موضوعاتی از جمله مافیای فیلترشکن‌ها مطرح می‌شود و باید گفت براساس بررسی‌ها، مهم‌ترین و بهترین روش برای مقابله با آن رفع فیلترینگ است؛ چون بخشی از فیلترشکن منبع خارجی دارد و بخشی دیگر شامل فیلترشکنهای پولی است و می‌تواند نشر اطلاعاتی از طریق آن را به همراه داشته باشد.»
این عضو انجمن تجارت الکترونیک همچنین درباره مافیای فیلترشکن در ایران توضیح داد: «شبکه‌های اجتماعی در کشورهای چین و ترکمنستان مانند ایران فیلتر شده‌اند و از تابستان بیان می‌شود که مافیای فیلترشکن مسائلی در اینترنت ایران ایجاد می‌کند. اینکه چنین مافیایی وجود دارد قطعی نیست، اما چه این مافیا باشد و چه نباشد راحت‌ترین راه برای مقابله با آن رفع فیلترینگ است. بخش بزرگی از بازار فیلترشکن کشور را فیلترشکنهای خارجی تامین می‌کنند که مشکلات امنیتی دارند و بسیاری از شرکت‌های اسرائیلی در تهیه این وی‌پی‌ان‌ها نقش دارند. درحالی‌که وی‌پی‌ان‌های رایگان نیز آی‌پی‌های ما را آلوده می‌کنند، برخی سایت‌ها در بدو ورود از ما می‌خواهند که اثبات کنیم انسان هستیم و افزایش این امر به‌دلیل آلودگی آی‌پی‌های به وجود می‌آید.»
برای مقابله با استفاده مردم از فیلترشکن و در عین حفظ فیلترینگ در کشور، دولت راه‌هایی جایگزین نیز امتحان کرده است که آنها نیز خالی از آسیب نبوده‌اند. توسعه ابزارهای جایگزین و تحت نظارت حاکمیت برای پلتفرم‌های خارجی پرکاربرد را می‌توان از این موارد دانست؛ از پوسته‌های مختلف تلگرام تا رابط‌های داخلی برای دسترسی محدود به پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب. در صورت انتخاب این راهکار توسط دولت با وجود اینکه احتمالا برخی شرکت‌های خاص که سال‌ها برای این هدف آماده بوده‌اند، نقش کلیدی پیدا می‌کنند؛ اما این راهکارهای نا کارآمد در نهایت مشکلاتی جدی به بار می‌آورد؛ ایجاد رانت غیرمولد، ناپایداری فناوری و دوگانگی سیاستگذاری از اصلی‌ترین این مشکلات هستند.
البته در این بین پلتفرم‌ها تنها قربانی‌های فیلترینگ و تحریم‌ها در ایران نیستند و آن‌گونه که داده‌های این گزارش نشان می‌دهد اکنون ۱۷درصد از سایت‌های تخصصی ایران نیز تحریم شده‌اند و دسترسی به ۱۰درصد از آنها با توجه به فیلترینگ ممکن نیست. حمیدرضا احمدی، نایب رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک، در این‌باره بیان کرد: «۱۷درصد از سایت‌های تخصصی ایرانی را تحریم کرده‌اند و کاربر ایرانی هنگام دسترسی به آنها ارور ۴۰۳ دریافت می‌کنند.۱۰درصد از این سایت‌ها نیز به‌خاطر فیلترینگ تحریم شده‌اند و ۶درصد هم آی‌پی ایران را آلوده تشخیص می‌دهند که در نتیجه احتمالا آن را در لیست سیاه خود قرار داده‌اند. بسیاری مواقع سایت‌هایی که ایرانی‌ها را تحریم می‌کنند از نظر قانونی ملزم به تحریم نیستند؛ اما از آنجا که بازار ایران از نظر مالی چندان برای آنها جذاب نیست، ریسک کاربری ایرانی‌ها را نمی‌پذیرند.»
پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک، نیز بیان کرد که برای روشن‌تر شدن وضعیت تجربه کاربران در ایران، میانگین کیفیت تراکم دو سرویس پراستفاده در ترکیه و ایران مقایسه شده است. او در این‌باره بیان کرد: «مشخص شد که کاربران تاکسی‌های اینترنتی در ایران با ۷۷درصد کیفیت تراکم 4G توانسته‌اند این وب‌سایت‌ها را مشاهده کنند؛ درحالی‌که شهروندان اماراتی، تاکسی آنلاین این کشور (Careem) را با ۹۲درصد تراکم 4G مشاهده می‌کنند. همچنین ۸۱درصد شهروندان ایرانی بزرگ‌ترین بازارگاه الکترونیکی را با کیفیت تراکم 4G مشاهده می‌کنند و سرویس مشابه آن در ترکیه (Trendyol) برای شهروندان ترک با ۹۷درصد در این شاخص قابل مشاهده است. در گزارش سوم کیفیت تماشای یک سرویس استریم آنلاین در ایران را با یوتیوب در ترکیه مقایسه کرده بودیم که نتایج آن هم مشابه این نتایج بود.»
در این بین کارشناسان گزارش چهارم کیفیت اینترنت از طریق تحلیل داده‌های پایگاه Ookla دریافته‌اند که ۷۰درصد دستگاه‌هایی که داده‌های آنها در گزارش فصل سوم میلادی اسپیدتست استفاده شده، در شهر تهران بوده و در نهایت نیز اینترنت ثابت نسبت به اینترنت همراه، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. بر اساس این یافته‌ها، بسیاری از استان‌های کشور بدون داده بوده‌اند یا داده‌های آنها کمتر بررسی شده است و همه این دلایل باعث شده است که اسپیدتست معیار مناسبی برای ارزیابی اینترنت در سطح کشور نباشد. این در حالی است که وزارت ارتباطات برای ارائه آمارهای مربوط به کیفیت اینترنت، اکثرا از منبع اسپیدتست کمک می‌گیرد.
فیلترینگ و محدودیت‌هایی که دولت در 2سال گذشته برای کسب‌وکارها و سکوهای مجازی در نظر گرفته، آسیب مالی بسیاری به آنها وارد کرده است و برخی از آنها را به‌طور کامل از دور خارج کرده و زمین زده است؛ تا آنجا که در آذر ماه امسال ستار هاشمی، وزیر ارتباطات اعلام کرد که این محدودیت‌ها بیش از ۵٠همت به کسب‌وکارها آسیب زده است. در همین راستا، انجمن تجارت الکترونیک تهران نیز در بخش پایانی چهارمین گزارش کیفیت اینترنت ایران سند پیش‌نویسی را برای مطالبه از کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه کشور تدوین کرده است. در این پیش‌نویس از این کارگروه خواسته شده است که در چند بخش درباره مسدودسازی آی‌پی‌ها یا دامنه‌های اینترنتی شفاف و نسبت به سکوهای اینترنتی پاسخ‌گو باشند. بخشی از بندهای این پیش‌نویس شامل مواردی مانند امکان استعلام برخط دامنه‌ها و آی‌پی‌های اینترنت مسدودشده در یک سامانه اینترنتی، درخواست رفع مسدودی به کارگروه و پاسخ به آن ظرف ۱۰روز کاری است. همچنین در این پیش‌نویس، پیشنهاد سامانه ثبت اعتراض شهروندان نسبت به مسدودسازی آدرس دامنه یا آی‌پی اینترنتی هم آمده است.
