مرزهای گمرک در هر کشور، از جمله ایران، به عنوان یکی از بخش های کلیدی و حیاتی در کنترل و مدیریت جریان کالاها، اشیا و حتی حیواناتی که وارد مرزهای گمرکی کشور می شوند، عمل می کنند. این قلمروها نقش مهمی در پیشگیری از قاچاق کالا و ارز ایفا می‌کنند و همچنین مسئولیت وصول حقوق گمرکی و مالیات های مرتبط با واردات و صادرات را بر عهده دارند. این موضوع، نه‌تنها در حفظ نظم و امنیت اقتصادی کشور مؤثر است، بلکه یکی از ابزارهای اصلی دولت ها برای تنظیم تجارت خارجی و حمایت از صنایع داخلی محسوب می‌شود.
یکی از موضوعات پرچالش و مورد توجه در قلمروهای گمرکی، بحث مربوط به کالای همراه مسافر است. این بخش از قوانین گمرکی، با هدف تنظیم و مدیریت واردات کالاهای شخصی و تجاری مسافران تدوین شده و شامل مجموعه ای از مقررات است که نسبت به مسافران ورودی و خروجی و همچنین کالاهای تجاری و غیرتجاری، تفاوت‌هایی دارد. با توجه به اهمیت این موضوع، آگاهی از این قوانین برای تمامی مسافران، به ویژه مسافران ایرانی مقیم خارج از کشور و افرادی که به صورت موقت از ایران خارج یا وارد آن می‌شوند، ضروری است. عدم رعایت مقررات گمرکی مرتبط با کالای همراه مسافر می‌تواند منجر به بروز تبعات حقوقی و مالی نامطلوبی برای افراد شود.
در این گزارش، به موضوعاتی نظیر ماهیت حقوقی کالای همراه مسافر، قوانین و ضوابط واردات کالا توسط ایرانیان مقیم خارج از کشور، شرایط و مقررات مربوط به کالای همراه مسافران کارگر، میزان معافیت از عوارض گمرکی برای کالای همراه مسافر و محدودیت ها و سقف مجاز ارز همراه مسافر پرداخته خواهد شد.
ماده ۱۳۵ آیین نامه اجرایی قانون امور گمرکی بیان می‌کند: "گمرک ایران می‌تواند برای انجام تشریفات گمرکی مسافران و کالاهای همراه آنان، از سیستم های کنترلی، از جمله سیستم دو مسیره، بهره‌برداری کند. انتخاب یکی از مسیرها توسط مسافر به عنوان اظهار کالا تلقی می‌شود."
بر اساس قانون امور گمرکی، زمانی که کالایی توسط مسافران ورودی یا خروجی وارد قلمروهای گمرکی ایران می‌شود، باید مراحل اظهار گمرکی، ارزیابی و پرداخت حقوق گمرکی آن انجام شود و قوانین گمرکی مربوط به آن کالا اعمال گردد.
فقط برخی از کالاهای همراه مسافران که شرایط و ضوابط مشخص‌شده در قانون امور گمرکی و آیین‌نامه اجرایی آن را دارند، از پرداخت حقوق گمرکی یا مراحل ترخیص معاف هستند. این کالاها می‌توانند تنها با داشتن پته گمرکی، که نوعی مجوز خروج کالا از گمرک است، بدون نیاز به ارائه اظهارنامه گمرکی یا ثبت سفارش، از گمرک ترخیص شوند.
مقررات گمرکی مربوط به کالای همراه مسافر در قانون امور گمرکی و آیین نامه اجرایی آن پیش بینی و تصریح شده‌اند و در برخی موارد، مقررات مربوط به مسافران ورودی و خروجی از یکدیگر تفکیک شده‌اند.
مقررات گمرکی مرتبط با کالای مسافران ورودی (صرف‌نظر از ایرانی یا خارجی بودن آنها) در تبصره ماده ۱۳۵ و ماده ۱۳۸ آیین‌نامه اجرایی قانون امور گمرکی پیش‌بینی شده اند و به شرح زیر هستند:
لوازم شخصی مسافر که معمولاً برای استفاده شخصی در طول سفر نیاز است، از پرداخت حقوق گمرکی معاف بوده و کالاهای همراه مسافر ورودی در سال ۱۴۰۲ تا مبلغ هشتاد دلار (سالانه) از پرداخت حقوق ورودی معاف هستند. در صورت تجاوز از این مبلغ، به شرط غیرتجاری بودن، تنها با پرداخت حقوق گمرکی و دو برابر سود بازرگانی قابل ترخیص خواهند بود.
اگر کالای همراه مسافر جنبه تجاری نداشته باشد (به استثنای کالاهای ممنوعه)، پس از انجام تشریفات گمرکی ترخیص می‌شود. اما در صورتی که کالا جنبه تجاری داشته باشد، ترخیص کالاهای مجاز و مجاز مشروط با رعایت مقررات و انجام تشریفات مربوط به کالاهای تجاری امکان‌پذیر است.
مقررات گمرکی مرتبط با کالای مسافران خروجی در ماده ۱۳۹ و ۱۴۰ آیین‌نامه اجرایی قانون امور گمرکی و تبصره‌های آن پیش بینی شده اند و به شرح زیر هستند:
لوازم شخصی مسافر که معمولاً برای استفاده شخصی در طول سفر ضروری هستند، از پرداخت حقوق گمرکی معاف هستند. اتباع خارجی می‌توانند در پایان کار یا تحصیل، لوازم منزل خود را در حد متعارف و بدون نیاز به ارائه مجوز یا کارت بازرگانی از کشور خارج کنند، به شرطی که به‌طور رسمی در ایران مشغول به کار یا تحصیل باشند.
به‌طور کلی، مسافران خروجی می‌توانند وسایل سفر و لوازم شخصی خود را، همچنین کالاهای ایرانی و غیرایرانی را تا سقف تعیین‌شده در آیین‌نامه مربوطه همراه ببرند. شرط مهمی که باید مد نظر مسافران باشد این است که کالاهای ایرانی و غیرایرانی که قصد خروج آنها را دارند، نباید جنبه تجاری پیدا کنند.
اگر مسافر اشیاء ممنوع الصدورتی همراه داشته باشد، باید این موضوع را به گمرک اعلام کند. گمرک موظف است ممنوعیت خروج آن اشیاء را به مسافر اطلاع دهد تا وی بتواند آنها را به داخل کشور برگرداند. در این صورت، پس از انتقال، هیچ گونه جریمه ای از مسافر دریافت نخواهد شد.
مسافران خروجی می‌توانند با بلیط قطعی و گذرنامه خود، یک هفته قبل از سفر به گمرک مراجعه کنند و اشیاء و لوازم شخصی خود را برای بارنامه و ارسال به کشور مقصد، با رعایت کامل مقررات اظهار و تقدیم نمایند.
اگر بارهای دارای شرایط فوق در فهرست کل بار (مانیفست) ذکر شده باشند، مشمول مقررات کالاهای انتقالی خواهند بود. اما اگر کالاها به‌عنوان کالای همراه مسافر محسوب شوند و در فهرست کل بار (مانیفست) ثبت نشده باشند، باید با ذکر تعداد، وزن، محتویات و سایر جزئیات به انبار تحویل داده شوند تا در دفتر انبار ثبت و برای آنها قبض انبار صادر گردد.
در این شرایط، بسته‌ها با حضور صاحب آنها توسط گمرک مهر و موم خواهند شد و تحویل مجدد آنها فقط با ارائه قبض، توسط صاحب بار یا نماینده قانونی او که مورد تأیید گمرک باشد، انجام خواهد شد.
بر اساس مواد ۷۷ و ۷۸ قانون امور گمرکی ایران و ماده ۱۳۵ آیین‌نامه اجرایی آن، این مقررات به شرح زیر است:
بر اساس بند ب ماده ۴۰ و بند ح ماده ۱۱۹ قانون امور گمرکی، "لوازم خانه و لوازم شخصی ایرانیان مقیم خارج" از تسلیم اظهارنامه گمرکی معاف هستند و تنها ارائه پته گمرکی برای ترخیص آنها کافی است، مشروط بر اینکه:
مدت اقامت ایرانیان در خارج باید یک سال یا بیشتر باشد؛ لوازم و اشیاء مذکور باید از یک ماه قبل تا نه ماه بعد از ورود شخص به قلمرو گمرکی وارد شوند؛ همچنین این لوازم و اشیاء باید با وضعیت و شأن اجتماعی فرد متناسب بوده (به تشخیص گمرک) و جنبه تجاری نداشته باشند؛ علاوه بر این، شخص نباید در پنج سال گذشته از چنین معافیتی استفاده کرده باشد.
برای بررسی مقررات گمرکی مربوط به کالاهای همراه مسافر کارگر، باید بند خ ماده ۱۱۹ قانون امور گمرکی را در نظر گرفت. طبق این بند، "آلات و ابزار دستی، اعم از برقی و غیر برقی، مربوط به کار یا حرفه ایرانیان شاغل در خارج و خارجیانی که به ایران می‌آیند، از پرداخت حقوق ورودی معاف هستند"، مشروط بر اینکه:
۱. اشتغال آنان به حرفه و کار مورد ادعا باید توسط مقامات کنسولی ایران در کشور محل اقامت قبلی فرد تأیید و گواهی شود؛ در نقاط فاقد مقامات کنسولی ایران، این تأیید باید توسط مقامات محلی صورت گیرد.
۲. ابزار کار آنان باید از یک ماه قبل تا نه ماه بعد از ورود به قلمرو گمرکی برسد.
همچنین، بر اساس ماده ۴۰ قانون امور گمرکی، کالاهای همراه مسافر که از مصادیق بند خ ماده ۱۱۹ باشند، از تسلیم اظهارنامه گمرکی معاف هستند و تنها با ارائه پته گمرکی، قابل ترخیص از گمرک ایران خواهند بود.
صدر ماده ۱۳۸ آیین‌نامه اجرایی قانون امور گمرکی بیان می‌کند: "کالای همراه مسافر ورودی تا میزان هشتاد دلار (سالانه) از پرداخت حقوق ورودی معاف است و مازاد بر آن، به شرط غیر تجاری بودن، با اخذ حقوق گمرکی و دو برابر سود بازرگانی، قابل ترخیص خواهد بود."
شایان ذکر است که مبلغ ۸۰ دلار مذکور مربوط به سال نگارش مقاله (اواسط دی ماه سال ۱۴۰۲) است. بنابراین، در صورتی که خوانندگان محترم این مقاله را در سال‌ها و ماه‌های آینده مطالعه کنند، باید از گمرک نرخ روز میزان معافیت را استعلام کنند.
در حال حاضر، بر اساس اطلاعات موجود در بخش راهنمای مسافر سایت فرودگاه بین‌المللی امام خمینی و آخرین بخشنامه بانک مرکزی، "همراه داشتن ارز خارجی بیش از ۵ هزار یورو مشمول مقررات و ضوابط ناظر بر ارز همراه مسافر بوده و نیاز به اظهار به گمرک دارد" و "خروج ارز فیزیکی فقط توسط شخص اظهارکننده و همان نوع ارزی که اظهار شده، مجاز خواهد بود."
همچنین، در خصوص ورود ارز و ریال ایرانی، قوانین در حال حاضر به این صورت است که: "ورود ارز، اسناد بانکی و اوراق بهادار بی نام برای هر مسافر مجموعا تا سقف ۱۰ هزار یورو یا معادل آن به سایر ارزها مجاز بوده و برای مازاد بر آن" باید ضمن اظهار به گمرک و رعایت تشریفات مربوطه، اقدامات بانکی لازم انجام شود.
