به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، بحران آب در ایران به نقطه‌ای رسیده است که دیگر نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد؛ دریاچه‌ها خشک شده‌اند، سفره‌های زیرزمینی به شدت تخلیه شده‌اند، و فرونشست زمین به تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها تبدیل شده است. اگر اکنون اقدامات فوری و اساسی برای مدیریت منابع آبی انجام نشود، آینده‌ای تاریک‌تر از آنچه تصور می‌کنیم در انتظار کشور است. آیا هنوز هم دیر نشده برای تغییر مسیر؟

پاسخ این سوال را دکتر مهدی زارع ، استاد تمام زمین شناسی اینگونه به خبرنگار اجتماعی رکنا داد:

برای بحران آب در ایران چه می توان کرد؟

دکتر زارع با گفتن از اینکه ایران با یک بحران  کمبود آب مواجه است که  نمادهای آن  از جمله در خشکی  دریاچه ها و تالاب های خشک شده، فرونشست زمین، تخلیه مخازن سدها و شرایط خشکسالی طولانی مدت تشدید شده، دیده می شود گفت: این موضوع چند وجهی چالش های مهمی را برای بخش کشاورزی کشور، تامین آب آشامیدنی و به طور کلی سلامت اکولوژیکی ایجاد کرده است.دریاچه‌ها و تالاب‌های ایران به دلیل عوامل طبیعی و انسانی با کاهش شدید مواجه شده‌اند. بارزترین نمونه آن دریاچه ارومیه است که زمانی یکی از بزرگترین دریاچه های شور جهان بود. طی بیست و هشت سال گذشته به طور چشمگیری بیش از 90٪ از آب خود را از دست داده است . این خشکی عمدتاً به دلیل انحراف بیش از حد آب برای کشاورزی و احداث بیش از 90 سد و بند روی سرشاخه های حوزه دریاچه ارومیه و استخراج وسیع آبهای زیرزمینی در پیرامون دریاچه ارومیه است. از بین رفتن این دریاچه نه تنها تنوع زیستی محلی را تحت تاثیر قرار داده  بلکه به افزایش طوفان های گرد و غبار در منطقه انجامیده و کیفیت آب درحال مصرف در پیرامون دریاچه را نیز بسیار پایین آورده است.

برخی از شهرهای بزرگ ایران سالانه بیش از 25 سانتی متر فرو می روند

دکتر زارع با تاکید بر اینکه تالاب های دیگر   نیز به طور مشابه از کاهش جریان ورودی و افزایش نرخ تبخیر آسیب دیده اند بیان داشت: زهکشی این اکوسیستم ها منجر به از بین رفتن زیستگاه برای گونه های متعدد و  آسیب به  فرآیندهای تصفیه طبیعی آب شده است که برای حفظ سطح آب های زیرزمینی بسیار مهم است. فرونشست زمین یکی دیگر از پیامدهای بحرانی کمبود آب در ایران است. با افزایش استخراج آب های زیرزمینی برای پاسخگویی به نیازهای کشاورزی و مصرف شهری، سفره های زیرزمینی تخلیه می شوند. این موضوع منجر به پدیده ای می شود که در آن زمین به دلیل از دست دادن تغذیه از آبی که زمانی منافذ آن را پر می کرد، فرو می رود. شهرهای بزرگی مانند تهران  سرعت فرونشست قابل توجهی را گزارش کرده اند. برخی از مناطق بیش از 25 سانتی متر در سال فرو می روند. این شرایط  نه تنها زیرساخت ها را تهدید می کند، بلکه خطر سیل را نیز در هنگام باران های شدید، به دلیل نفوذ ناپذیر شدن زمین  تشدید می کند.

شیوه های مدیریتی پیرامون سدها مورد بحث است

دکتر زارع با تاکید بر اینکه بسیاری از مخازن  سدها در حال حاضر به دلیل کاهش بارندگی و عدم دریافت رواناب کافی از ذوب برف با سرعت های هشدار دهنده تخلیه می شوند توضیح داد:  شیوه‌های مدیریتی پیرامون این سدها مورد بحث است. از آنجایی که مخازن به سرعت برای تامین آب آبیاری یا آشامیدنی تخلیه می شوند، این عمل می تواند منجر به تخریب بیشتر اکولوژیکی در پایین دست شود.

برآورد کمبود منابع آبی لازم برای پوشش این نیازهای ضروری سالانه تقریباً 20 میلیارد متر مکعب (BCM) است

استاد تمام زمین شناسی با اشاره به اینکه خشکسالی در روایت اقلیمی ایران  موضوعی شناخته شده است تشریح کرد:  بر اساس گزارش‌های هواشناسی، بیشتر ایران طی چندین سال منتهی به سال آبی 1403-1404 بارش‌های کمتر از حد متوسط را تجربه کرده است. این چرخه خشکسالی طولانی‌مدت به شدت بر عملکرد محصولات کشاورزی اثر گذاشته و به ناامنی غذایی در میان جمعیت‌های روستایی که برای امرار معاش خود به کشاورزی وابسته هستند،آسیب زده است. چالش‌ها به دلیل سرمایه‌گذاری ناکافی زیرساخت‌ها و تناقضات سیاستی در مورد مدیریت منابع آب باقی می‌ماند.برآورد کمبود منابع آبی لازم برای پوشش این نیازهای ضروری سالانه تقریباً 20 میلیارد متر مکعب (BCM) است.

ایران چندین سال بارندگی کمتر از حد متوسط را تجربه کرده است

دکتر زارع با اعلام اینکه کل نیاز سالانه آب ایران حدود 100 میلیارد متر مکعب برآورد شده است گفت : این تقاضا بخش های مختلفی از جمله کشاورزی را در بر می گیرد که حدود 90 درصد از کل مصرف آب، مصارف خانگی و نیازهای صنعتی را به خود اختصاص می دهد. اما به دلیل طولانی شدن شرایط خشکسالی، مدیریت نادرست منابع آبی و تحلیل رفتن آب های طبیعی مانند دریاچه ها و سفره های زیرزمینی، کشور قادر به پاسخگویی به این نیاز نبوده است.   ایران چندین سال بارندگی کمتر از حد متوسط را تجربه کرده است که منجر به کاهش دسترسی به آب های سطحی شده است. سازمان هواشناسی کشور گزارش داده است که بسیاری از مناطق با خشکسالی شدید مواجه هستند که طی سالیان متمادی ادامه داشته است.حجم بارندگی انباشته ایران در سال  طی دو دهه اخیر  نشان می دهد که آب و هوای ایران عمدتاً خشک یا نیمه خشک است و میزان بارندگی سالانه آن در نواحی مختلف متفاوت است.  میانگین بارندگی سالانه حدود 250 میلی متر و به طور قابل توجهی کمتر از میانگین جهانی حدود 990 میلی متر است. این رقم بسته به سال و منطقه بسیار متفاوت است.

دردسترس بودن آب به طور کلی به دلیل افزایش دما و نرخ تبخیر بالا بسیار در معرض تردید خواهد بود

استاد تمام زمین شناسی با گفتن این مهم که ایران دارای مناطق اقلیمی متنوعی است که بر الگوهای بارندگی آن تأثیر می گذارد گفت:منطقه دریای کاسپین  (شمال ایران) با میانگین سالانه 1200 تا 2000 میلی متر بیشترین میزان بارندگی را دارد.مناطق مرکزی و جنوب شرقی کویر و سالانه کمتر از 100 میلی متر دریافت می کنند.نواحی کوهستانی غربی (کوه های زاگرس) بارندگی متوسطی بین 400 تا 800 میلی متر در سال دارند.این تغییرات به این معنی است که میانگین های ملی باید با جمع آوری داده ها از همه مناطق محاسبه شود.از سال 1377 تا اواسط دهه  هشتاد شمسی ، ایران به دلیل خشکسالی های طولانی مدت ناشی از تغییرات اقلیمی و الگوهای اقلیمی منطقه ای، روند کاهشی در بارندگی سالانه را تجربه کرده است. بین سال‌های 1395-1399، سال‌هایی با بارندگی بالاتر از میانگین وجود داشت. در فروردین 1398  بارندگی های شدید باعث جاری شدن سیل در بسیاری از استان‌ها شد و میزان بارندگی کل بیش از 30 درصد از سطح نرمال فراتر رفتاز سال 1399 تا 1402  میزان بارندگی به میانگین بلندمدت نزدیک‌تر شد، اما به دلیل بی ثباتی اقلیمی مداوم، بسیار متغیر باقی ماند.روندهای پیش‌بینی شده بارندگی 1403-1404 بر پایه مدل‌های اقلیمی تداوم تغییرات بارندگی را مشخص می کند. برخی از مناطق ممکن است افزایش جزئی در بارندگی را به دلیل تغییر در الگوهای گردش جوی تجربه کنند. البته دردسترس بودن آب به طور کلی به دلیل افزایش دما و نرخ تبخیر بالا بسیار در معرض تردید خواهد بود.

خشکسالی و تغییرات اقلیمی، بارش‌های ایران در حال کاهش شدید!

دکتر زارع با بیان اینکه مساحت ایران تقریباً 1.648 میلیون کیلومتر مربع است . اگر از برآورد میانگین بارندگی سالانه 250 میلی متر  استفاده کنیم  حجم کلی   412 میلیارد متر مکعب بارش  در سال خواهیم داشت گفت:  البته  ارقام دقیق سالانه بر اساس شرایط هواشناسی و نابرابری های منطقه ای متفاوت است. مثلا در سالهای 1377-1379 روند نزولی بارش با میانگین حجم سالانه بین 380 تا 400 میلیارد متر مکعب بود، در سالهای 1390-1394 در ادامه شرایط خشکسالی  حجم بارش بیشتر کاهش یافت و به حدود 370 میلیارد متر مکعب در سال رسید . طی سالهای 1395-1398 بهبودی نسبی بارش با افزایش گاه به گاه رخ داد  و حجم کلی بارش  به طور موقت به 450 میلیارد متر مکعب در سال،  در سال های مرطوبی مانند سال آبی 1397-1398 افزایش یافت. در سالهای 1399-1402 تثبیت نزدیک به میانگین های بلندمدت میزان بارش رخ داد و  حدود 400 میلیارد متر مکعب بارش در سال برآورد شد در سال آبی جاری 1403-1404 بسته به رویدادهای اقلیمی احتمالاً  نزدیک به  390   میلیارد متر مکعب بارش تجربه خواهد شد که از حد میانگین درازمدت کمتر خواهد بود.

 روند بارش‌ها و اثرات خشکسالی و تغییرات اقلیمی در ایران:

آیا کمبود منابع آبی به یک فاجعه نزدیک است؟

دکتر زارع با بیان اینکه استخراج بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برای جبران کمبود آب‌های سطحی رخ داده  است. این رویه ناپایدار منجر به کاهش چشمگیر سفره های زیرزمینی در سراسر کشور شده است گفت: شیوه‌های آبیاری ضعیف و زیرساخت‌های قدیمی منجر به اتلاف آب در هنگام توزیع و استفاده میشود. رشد سریع جمعیت و گسترش شهرها تقاضا برای آب آشامیدنی را فراتر از محدودیت های پایدار افزایش داده است. برای رفع موثر این کسری، برنامه های راهبردی  جامعی لازم است  اجرا شود. هدف چنین برنامه هایی می تواند چنین تامین شوند: بهبود شیوه‌های صرفه‌جویی آب، سرمایه‌گذاری در فناوریهای آبیاری مدرن، تقویت سامانه های جمع‌آوری آب باران و احیای اکوسیستم‌های تخریب‌شده مانند تالاب‌ها که میتوانند به حفظ طبیعی آب کمک کنند.