علی مطهری، فرزند شهید مرتضی مطهری، در آستانه چهل و ششمین سالگرد انقلاب اسلامی در گفت‌وگویی از پدر شهیدش گفت، اویی که به «معلم انقلاب» شهره است و بعد از گذشت سال‌ها از شهادتش هنوز اندیشه‌ها و کتاب‌هایش درباره مسائل دینی و اجتماعی محل استناد و مراجعه است.
مطهری همچنین معقتد است که ایران بعد از انقلاب، در حوزه فرهنگ و استقلال اقتصادی به اهداف خود تا حد زیادی رسیده، اما تحریم‌های بین‌المللی موجب رشد فزاینده رانت‌خواری و اختلاس‌ها شده و فسادهای ناشی از دور زدن تحریم، عدالت اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده و اختلاف طبقاتی را افزایش داده است.
به گزارش عصر ایران؛ متن گفت وگوی شفقنا با علی مطهری را می خوانید:
با توجه به شناخت نزدیک شما از شهید مطهری، فکر می کنید مهم ترین آرمانی که ایشان در بعد سیاسی اجتماعی و دینی برای ایران داشتند چه بود؟ اساسا ماهیت انقلاب اسلامی ایران از نظر استاد مطهری چه بود؟
از بررسی کارنامه‌ی شهید مطهری درمی‌یابیم که هدف اصلی ایشان چه بوده است. ایشان رسالت خود را معرفی اسلام به جامعه قرار داده و در این راه تلاش فراوانی داشته‌اند و در این مسیر موفق بوده‌اند. ایشان معتقد بودند که اسلام دارای نظام‌های مختلف اجتماعی، حقوقی، جزایی، خانوادگی، اقتصادي و سیاسی است و نیازی به بهره‌گیری از مکاتب دیگر در این زمینه‌ها نداریم. اسلام مکتبی کامل است و ما باید به آن اعتماد داشته باشیم و هرگز احساس نکنیم که برای اداره‌ی جامعه کافی نیست.
اگر آثار ایشان را بررسی کنیم، مشاهده خواهیم کرد که همواره در تلاش بوده‌اند تا نظام‌های مختلف اسلامي از جمله نظام خانوادگی، نظام قضایی، نظام سیاسی، نظام اقتصادي و نظام حقوقی و قانون‌گذاری اسلام را با زبان روز و قابل فهم برای عموم معرفی نمایند. این امر نشان می‌دهد که هدف ایشان تحقق جامعه‌ای اسلامی بوده است.
در نهضت اسلامی نیز اهداف روشنی وجود داشت که شهید مطهری در سخنرانی‌هایشان آنها را تبیین کرده‌اند. از مهم‌ترین این اهداف می‌توان به عدالت اجتماعی، احترام به آزادی‌ها، استقلال در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، و همچنین توجه به اخلاق و معنویت اشاره کرد. این‌ها آرمان‌های انقلاب اسلامی بوده‌اند که مردم برای تحقق آنها قیام کردند.
از نظر شهید مطهری، انقلاب اسلامی ایران ماهیتی مادی نداشت که بتوان آن را صرفاً نتیجه‌ی محرومیت‌های مادی دانست. هرچند که در دوران رژیم گذشته، غیر از یک طبقه‌ی خاص، وضعیت اقتصادی بسیاری از مردم نامناسب بود، اما ریشه‌ی اصلی انقلاب را نمی‌توان در محرومیت‌های مادی جست‌وجو کرد. بنابراین، تحلیل انقلاب اسلامی از منظر مادی‌گرایانه و مارکسیستی نادرست است و انقلاب ما ماهيت طبقاتي نداشت.
همچنین این دیدگاه که انقلاب اسلامی صرفاً به خاطر مسئله‌ی آزادی شکل گرفت تحلیل کاملی نیست. درست است که آزادی یکی از شعارهای مهم انقلاب اسلامی بود، اما عامل اصلی آن محسوب نمی‌شود. مفهوم آزادی در ایدئولوژی اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد، اما با تعریفی که در جوامع غربی از آزادی ارائه می‌شود تفاوت دارد. در برخی از انواع آزادي مانند آزادی بیان، نگاه ما و نگاه غربیان به هم نزدیک است؛ چراکه هردو معتقدیم انسان دارای استعداد تفکر است و باید فکر و به دنبال آن بیانش آزاد باشد اما در سایر حوزه‌ها به‌ویژه درباره حدود آزادی‌های فردی، معیارهای اسلامی با معیارهای غربی تفاوت‌های اساسی دارد. بنابراين انقلاب ما صرفاً ماهيت آزاديخواهانه نداشته است.
همچنين این‌گونه نیست که هدف انقلاب اسلامی تنها برقراری عدالت بوده است. اگرچه عدالت یکی از اهداف انقلاب محسوب می‌شود، اما تحلیل انقلاب صرفاً بر پایه‌ی عدالت، كامل نیست. همين طور نمي‌توانيم بگوييم انقلاب ما ماهيت اسلامي به معني معنوي داشته است كه فقط اخلاق و آداب و مناسك اسلامي اجرا شود، بلكه ماهيت انقلاب ايران، اسلامي به معني واقعي يعني چند بُعدي و همه جانبه بوده است. به بيان ديگر، انقلاب ما یک انقلاب ایدئولوژیک بود. مردم ایران، به‌دلیل اعتقاد راسخ به اسلام و ضرورت برقراری نظام اسلامی، قیام کردند. آنان باور داشتند که این مکتب باید اجرا شود و به همین دلیل، دنیا را به پیروی از این راه دعوت كرده و مي‌كنند.
بنابراین، انقلاب اسلامی دارای ماهیتی ایدئولوژیک بود. در ابتدا، مردم به مکتب اسلام عشق ورزیدند و آن را مقدس شمردند و سپس، احساس کردند که برای تحقق این مکتب باید فداکاری کنند. آنها نظام گذشته را ساقط کردند و نظامی جدید بر پایه‌ی اسلام و آرمان‌های آن بنا نهادند.
آرمان ها و اهدافی که شهید مطهری در اوایل انقلاب دنبال می کردند بعد از گذشت حدود ۵ دهه چه اندازه محقق شده است؟ و چه اندازه با آن آرمان ها فاصله ایجاد شده است؟
برای ارزیابی انقلاب اسلامی، لازم است راه طی‌شده را به‌دقت بررسی کنیم و اهداف و آرمان‌های این انقلاب را بسنجیم. این ارزیابی به ما کمک می‌کند تا بفهمیم تا چه حد به اهداف خود رسیده‌ایم. یکی از مهم‌ترین اهداف انقلاب، دستیابی به استقلال در ابعاد مختلفآن يعني استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بوده است.
در مورد استقلال سیاسی، به نظر می‌رسد که همه اتفاق نظر دارند که ایران به این هدف دست یافته است. امروز ایران یک کشور کاملاً مستقل است و تحت سلطه هیچ قدرت خارجی قرار ندارد. این کشور خود تصمیم‌گیرنده است و مانند گذشته نیست که از آمریکا يا انگليس و يا روسیه دستور بگیرد. قبل از انقلاب، ایران تحت نفوذ سفارتخانه‌های خارجی بود و تصمیمات مهم کشور اغلب تحت تأثیر دستورات خارجی گرفته می‌شد. اما امروز، ایران به‌عنوان یکی از معدود کشورهای جهان، استقلال سیاسی خود را حفظ کرده و خود برای خود تصمیم می‌گیرد.
در مورد استقلال اقتصادی، یعنی مدیریت اقتصاد توسط خود کشور، باید گفت که این هدف نیز محقق شده است. قبل از انقلاب، گاهی دستوراتی از خارج به ایران داده می‌شد که مثلاً چه مقدار گندم کشت کند یا برنج را از کدام کشور وارد کند. اما امروز، ایران خود تصمیم‌گیرنده است و اقتصاد خود را بدون وابستگی به دستورات خارجی مدیریت می‌کند. البته این که این مدیریت تا چه حد موفق بوده و آیا توانسته اقتصاد سالم و توسعه‌یافته‌ای ایجاد کند، بحث دیگری است که نیاز به بررسی جداگانه دارد.
در بعد فرهنگی نیز می‌توان گفت که ایران به اهداف خود نزدیک شده است. قبل از انقلاب، نوعی خودباختگی نسبت به فرهنگ غربی در جامعه وجود داشت. این خودباختگی به‌وضوح در رفتارهای اجتماعی دیده می‌شد. برای مثال، ورود هنرمندان غربی به ایران با استقبالی بی‌سابقه در فرودگاه مهرآباد مواجه می‌شد یا این که مدهای لباس و رفتارهای اجتماعی به‌سرعت از غرب تقلید می‌شد. این نوع خودباختگی فرهنگی امروز بسیار کاهش یافته است. البته نمی‌توان گفت که کاملاً از بین رفته، اما نسبت به گذشته بهبود چشمگیری داشته است. امروز مردم ایران بیشتر به فرهنگ خود ایمان دارند و احساس خودکم‌بینی نسبت به فرهنگ‌های بیگانه در آنها کمتر شده است. حتی می‌توان گفت که ایران به استقلال مکتبی نیز دست یافته است، به این معنا که مردم احساس می‌کنند مکتبی که دارند، برای اداره جامعه کافی است و نیازی به کمک گرفتن از مکتب‌های دیگر ندارند.
در مورد مسئله آزادی بیان، باید گفت که ایران در این زمینه فراز و نشیب‌هايی را تجربه کرده است. در برخی دوره‌ها، عملکرد قابل قبولی داشته‌ایم و در برخی دوره‌ها نیز عملکرد چندان مطلوب نبوده است.
یکی از موضوعات مهم در ارزیابی انقلاب اسلامی، مسئله آزادی بیان است. متأسفانه در برخی دوره‌ها، منتقدان به‌ویژه منتقدان سیاسی، خبرنگاران، استادان دانشگاه و دیگر افراد، آن‌گونه که باید، آزادی لازم را برای بیان نظرات خود نداشته‌اند. گاهی افرادی که صرفاً انتقاد می‌کردند و دست به اقدام عملی علیه نظام نمی‌زدند، با برخوردهای سخت‌گیرانه‌ای مانند بازداشت و زندان مواجه می‌شدند، این رویه، بدون شک، رویه‌ای درست نبوده و نیست. اگر کسی تنها به بیان انتقادات خود می‌پردازد و اقدام عملي علیه نظام ندارد، باید آزاد باشد تا نظرات خود را بیان کند.
الگوی ما در این زمینه، حکومت حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) است. ایشان حتی به خوارج، که مخالفان سرسخت حکومت بودند، اجازه می‌دادند كه آزادانه انتقاد کنند. حتی زمانی که خوارج در سخنرانی‌های حضرت امیر اخلال ایجاد می‌کردند، ایشان تا زمانی که این گروه دست به سلاح نبردند و امنیت کشور را به خطر نینداختند، مانع فعالیت‌های آنها نمی‌شدند، این الگو باید برای ما نیز راهنما باشد. متأسفانه در برخی دوره‌ها، عملکرد ما در زمینه آزادی بیان چندان مطلوب نبوده و این آزادی در حد لازم وجود نداشته است.
در موضوع عدالت اجتماعی، باید گفت که کارهای زیادی انجام شده است. یکی از دستاوردهای مهم انقلاب، کاهش فاصله بین روستاها و شهرها از نظر برخورداری از امکانات است. قبل از انقلاب، تنها چند شهر بزرگ از همه امکانات مانند آب، برق، گاز و راه‌های ارتباطی برخوردار بودند، در حالی که شهرهای کوچک و روستاها در محرومیت به سر می‌بردند. اما امروز، به لطف تلاش‌هایی که از ابتدای انقلاب آغاز شد، مانند تشکیل جهاد سازندگی، این فاصله به‌طور چشمگیری کاهش یافته است. روستاها و شهرهای کوچک، امروز از بسیاری از امکاناتی که قبلاً در دسترس نبود، برخوردارند.
با این حال، در سال‌های اخیر، مسئله رانت‌خواری و اختلاس‌ها به‌طور فزاینده‌ای رایج شده است. این مشکلات تا حدی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی بوده است. برای دور زدن تحریم‌ها، برخی افراد نهادها مسئولیت فروش نفت و دیگر فعالیت‌های اقتصادی را بر عهده گرفتند. این اقدامات اگرچه با هدف مقابله با تحریم‌ها انجام شد، اما در عمل به رانت‌خواری و سوءاستفاده‌های مالی منجر شد. این مسائل، عدالت اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده و اختلاف طبقاتی را افزایش داده است. امروز شاهد آن هستیم که عده‌ای معدود بسیار ثروتمند شده‌اند، در حالی که اکثریت جامعه همچنان با فقر و کم‌بود امکانات دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
یکی از عوامل اصلی این مشکلات، تحریم‌های بین‌المللی بوده است. تحریم‌ها نه تنها اقتصاد کشور را تحت فشار قرار داده‌اند، بلکه باعث شده‌اند تا برخی اقدامات غیرشفاف و رانت‌خواری‌ها در سیستم اقتصادی کشور رخ دهد. علاوه بر این، رقابت‌های سیاسی داخلی نیز گاهی مانع از آن شده‌اند که فرصت‌های مناسب برای رفع تحریم‌ها و بهبود وضعیت اقتصادی کشور به‌درستی مورد استفاده قرار گیرند. این رقابت‌ها و کارشکنی‌ها باعث شده‌اند که کشور همچنان درگیر مشکلات اقتصادی باشد.
بنابراین در موضوع استقلال، به‌ویژه استقلال سیاسی، می‌توان گفت که انقلاب اسلامی موفق بوده است اما در زمینه آزادی بیان، به‌ویژه در برخی دوره‌ها، عملکرد چندان مطلوبی نداشته‌ایم. در مورد عدالت اجتماعی نیز، اگرچه در سال‌های اولیه انقلاب پیشرفت‌های خوبی داشتیم، اما با گذشت زمان، این موفقیت‌ها کاهش یافته و چالش‌هایی مانند رانت‌خواری و اختلاف طبقاتی به وجود آمده‌اند. برای بهبود این وضعیت، نیاز است تا تحریم‌ها به‌طور کامل رفع شوند و کشور به وضعیت اقتصادی طبیعی بازگردد. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود مشکلات کنونی برطرف شده و عدالت اجتماعی به‌طور کامل محقق شود.
در مجموع، انقلاب اسلامی توانسته است به بسیاری از اهداف خود، به‌ویژه در زمینه استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دست یابد. البته در برخی حوزه‌ها مانند آزادی بیان، هنوز چالش‌هایی وجود دارد که نیاز به توجه و بهبود دارد. ارزیابی دقیق این اهداف و دستاوردها به ما کمک می‌کند تا مسیر آینده را با آگاهی بیشتری طی کنیم.
نظر به اینکه هم از طرف ایران و هم از طرف ترامپ به نوعی آمادگی برای مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا اعلام شده است فکر می کنید این اقدام چه اندازه محتمل باشد؟ و اساسا ترامپ با مذاکره با ایران به دنبال چیست؟
قرائن و نشانه‌ها حاکی از آن است که دولت جدید آمریکا تمایل دارد تا با ایران وارد مذاکره شده و به توافقی جدید دست یابد. به نظر می‌رسد که تصمیم فعلی این دولت بر این است که در صورت امکان، گفت‌وگو با ایران را در دستور کار قرار دهد. این تغییر رویه را می‌توان از انتصابات اخیر در دولت آمریکا نیز مشاهده کرد. آقای ترامپ در دوره ریاست‌جمهوری خود، افرادی مانند مایک پمپئو (وزیر خارجه)، جان بولتون (مشاور امنیت ملی) و رایان هوک (مسئول پرونده ایران) را به کار گماشته بود که همگی مواضع بسیار تند و ضدایرانی داشتند و حتی طرفدار جنگ با ایران بودند اما دولت جدید این افراد را کنار گذاشته و افرادی معتدل‌تر را به جای آنها منصوب کرده است. این تغییرات نشان می‌دهد که دولت جدید آمریکا تمایل دارد به سمت توافق با ایران حرکت کند.
با توجه به این تغییرات، به نظر می‌رسد که ایران باید از این فرصت استفاده کند. شخصاً معتقدم که پس از اعلام درخواست رسمي دولت آمريكا براي مذاكره، ایران باید وارد مذاکره شود و هیئتی با تجربه و کارآمد را برای این مذاکرات انتخاب کند. هدف نهایی این مذاکرات باید رفع تحریم‌ها و ایجاد شرایطی باشد که به نفع هر دو طرف باشد. مسئله اصلی برای آمریکا، نگرانی درباره برنامه هسته‌ای ایران است. از آنجا که ایران تصمیمی برای ساخت بمب اتمی ندارد، می تواند این اطمینان را به طرف مقابل بدهد که درصدد تولید سلاح هسته‌ای نیست. در مقابل، رفع تحریم‌ها باید به سرعت انجام شود، زیرا ادامه این تحریم‌ها به نفع هیچ‌کس نیست. ضمناً در مهر ۱۴۰۴ اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ كه به موجب آن بسياري از تحريمها رفع شد تمام مي‌شود و اگر توافق جديدي نداشته باشيم آن تحريمهاي سخت برمي‌گردد.
تحریم‌ها، به‌ویژه تحریم‌های بانکی و مالی، تأثیرات منفی زیادی بر اقتصاد ایران داشته‌اند. کشوری که نتواند با دیگر کشورها مبادلات بانکی و مالی داشته باشد، قطعاً با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. با این حال، تجربه سال‌های اخیر نشان داده است که ایران توانسته است در برابر تحریم‌های حداكثري مقاومت کند. در دوره دولت اول ترامپ، این تحریم‌ها به‌عنوان “تحریم‌های کمرشکن” معرفی شدند و پیش‌بینی می‌كردند که ایران ظرف شش ماه به ستوه بیاید. اما این پیش‌بینی‌ها محقق نشد و ایران توانست سه سال تحت این تحریم‌ها مقاومت کند. حتی مقامات آمریکایی نیز اذعان کردند که تحریم‌های حداکثری به نتیجه مطلوب نرسیده است.
دولت جدید آمریکا این تجربه را دارد که شدت عمل و تحریم‌های سخت‌گیرانه نمی‌تواند ایران را به زانو درآورد. بنابراین، به نظر می‌رسد که این دولت تمایل دارد از راه‌های دیپلماتیک و گفت‌وگو برای حل اختلافات استفاده کند. این تغییر رویه، فرصتی است که ایران باید از آن به‌درستی استفاده کند. حل مسئله تحریم‌ها و همچنین پیوستن به نهادهای بین‌المللی مانند FATF (گروه اقدام مالی) می‌تواند دست ایران را برای بهبود روابط اقتصادی و مالی با جهان باز کند.
با توجه به مباحث مطرح شده درباره FATF، فکر می کنید نتیجه نهایی چه خواهد بود؟ و به نظر شما با پیوستن ایران به اف ای تی اف چه نتایجی خواهد داشت؟
اين طور نيست كه اگر این دو لایحه‌ای که باقی مانده است، (پالرمو و CFT ) تصويب شوند و با خروج از لیست سیاه FATF همه مشکلات حل گردد. با این حال، قطعاً موانعي در مقابل روابط بانكي و مبادلات مالي ما برطرف خواهد شد. اکنون حتی روسیه و چین که به نوعی متحد ما به شمار می‌روند، اظهار می‌دارند که تا زمانی که شما ايراني‌ها از لیست سیاه خارج نشوید، نمی‌توانيم همكاري داشته باشيم. حتی عراق که بخشي از پول‌های ما در بانک‌هایش است قادر به آزاد کردن آن نيست و ترکیه نیز نمی‌تواند به طور کامل با ما همکاری کند، چرا که اگر این کار را انجام دهند، خودشان نیز در معرض تحریم‌های آمریکا قرار خواهند گرفت. البته بعد از رفع تحريمها پيوستن به اف اي تي اف مؤثرتر خواهد بود. كلاً با حل دو مشكل بهبودي در وضع اقتصاد كشور ايجاد خواهد شد.
همان طور که در دو سالی که برجام به صورت نسبی اجرا می‌شد، شاهد رشد اقتصادی و کاهش تورم تا تک رقمی شدن بودیم و در مسیر رونق اقتصادی قرار گرفتیم، اما با خروج آمریکا از برجام در سال ۹۷ و شدت گرفتن تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی ما افزایش یافت.
بنابراین، واضح است که اگر این مشکلات حل شوند و روابط اقتصادی ما به حالت طبیعی بازگردد، می‌توانیم شاهد پیشرفت اقتصادی و گشایش در توسعه کشور باشیم. اکنون بسیاری از کشورهای منطقه مانند امارات، قطر و ترکیه در مسیر رشد قرار گرفته‌اند، در حالی که ما به دلیل تحریم‌ها از آنها عقب مانده‌ایم. این وضعیت برای کشور خوب نیست. مردم باید احساس کنند که انقلاب اسلامی باعث پیشرفت‌هایی در کشور شده است؛ رفاه آنها بيشتر شده و دستاوردهای بسیاری از طریق اسلام پديد آمده است اما اگر مردم احساس کنند که تنها در حال تحمل سختی هستند و چشم‌انداز روشنی هم در پیش نیست، ممکن است به یأس دچار شوند و فکر کنند که وضعیتی که در آن قرار دارند، دائمی است.
باید به مردم توضیح داده شود که تغییرات ممکن است و این فضا تغییر خواهد کرد. ان‌شاءالله مردم ما به رفاه نسبی دست خواهند یافت.
