عصر ایران - این روزها که صبحت از احتمال گفت و گو با آمریکا در میان است، آیه شریفه 61 از سوره مبارکه انفال بیش از هر زمان دیگری، مورد توجه قرار گرفته است که می فرماید:
"وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ"
(و اگر دشمنان به صلح و مسالمت تمایل داشتند، تو نیز مایل به صلح باش و کار خود را به خدا واگذار کن، که خداوند شنوا و داناست.)
در این نوشتار، مروری کوتاه داریم به این شأن نزول و تفسیر این آیه از دیدگاه برخی از مفسران بزرگ شیعه.
برخی مفسران شیعه از جمله شیخ طبرسی در مجمع البیان و علامه طباطبایی در المیزان نقل کرده‌اند که این آیه درباره مذاکرات صلح میان پیامبر (ص) و قریش نازل شده است.
🔹 پس از جنگ بدر و احد، برخی از مشرکان مکه که متوجه قدرت روزافزون مسلمانان شدند، به فکر صلح افتادند. برخی از قبایل عرب نیز تمایل به پیمان صلح داشتند، اما مسلمانان در این‌باره مردد بودند که آیا پیشنهادات صلح را بپذیرند یا خیر. این آیه نازل شد و به پیامبر (ص) دستور داد که اگر پیشنهاد صلحی واقعی مطرح شد، آن را بپذیرد و به خدا توکل کند.
🔹 این مسئله در صلح حدیبیه نیز تکرار شد. پیامبر اسلام (ص) علی‌رغم مخالفت برخی از اصحاب، این صلح را پذیرفت که بعداً باعث قدرت گرفتن اسلام شد.
علامه طباطبایی تأکید می‌کند که این آیه یکی از اصول سیاست اسلامی در برابر دشمنان را مطرح می‌کند. اسلام همواره جنگ را آخرین راه‌حل می‌داند و تا زمانی که دشمن تمایل به صلح واقعی داشته باشد، باید آن را پذیرفت.
🔹 اما علامه طباطبایی یک نکته مهم را نیز بیان می‌کند: این صلح نباید به ضرر مسلمانان باشد. یعنی اگر دشمن نیت واقعی برای صلح داشت، باید پذیرفت، اما اگر نشانه‌هایی از نیرنگ در آن وجود داشت، باید هوشیار بود.
🔹 او در ادامه اشاره می‌کند که پیامبر اسلام (ص) در دوران حکومت خود بارها این اصل را به کار بست و هر جا که امکان صلح بود، آن را بر جنگ ترجیح داد.
شیخ طبرسی این آیه را دستور الهی به پیامبر (ص) برای پذیرش صلح در صورت تمایل دشمنان می‌داند، اما اضافه می‌کند که این پذیرش باید با احتیاط همراه باشد.
🔹 او اشاره می‌کند که واژه "جَنَحُوا" (تمایل یافتن) نشان می‌دهد که این صلح باید یک تمایل واقعی باشد، نه یک نیرنگ موقتی از سوی دشمن.
🔹 در تفسیر او آمده است که عبارت "وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ" نشان‌دهنده آن است که حتی اگر مسلمانان نگران نیت دشمن باشند، باید به خدا توکل کنند، زیرا او از نیت واقعی آن‌ها آگاه است.
🔹 او اشاره می‌کند که بخش "وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ" یک پیام کلیدی دارد: یعنی حتی اگر احتمال خیانت در صلح وجود داشته باشد، مسلمانان نباید از پذیرش آن بترسند، بلکه باید به خدا اعتماد کنند.
🔹 همچنین، او اشاره می‌کند که خداوند در این آیه از دو صفت خود استفاده کرده است: "السَّمِيعُ" (شنوا) و "العَلِيمُ" (دانا)، تا نشان دهد که هیچ توطئه‌ای از دید او پنهان نمی‌ماند.
آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه این آیه را به‌عنوان یک دستور روشن برای اولویت دادن به صلح در اسلام می‌داند. او تأکید دارد که:
🔹 او اشاره می‌کند که همین آیه نشان می‌دهد که پذیرش صلح به معنای بی‌دفاع بودن در برابر دشمن نیست. بلکه مسلمانان باید همواره آماده باشند و فقط در صورتی که صلح واقعی باشد، آن را بپذیرند.
✅ اسلام به صلح و آرامش و مسالمت گرایش دارد و جنگ را آخرین راه‌حل می‌داند.
✅ اگر دشمن واقعاً به صلح تمایل داشت، باید آن را پذیرفت، اما با دقت و احتیاط.
✅ واژه "وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ" نشان‌دهنده اعتماد کامل به خداوند در تصمیم‌گیری‌های حساس است.
پیام کلی این آیه برای امروز
این آیه نه‌تنها در دوران پیامبر (ص)، بلکه در زمان حاضر نیز درس‌های مهمی برای سیاست‌گذاری‌های جهانی دارد. این اصل قرآنی می‌تواند مبنایی برای روابط بین‌المللی، حل‌وفصل منازعات و جلوگیری از درگیری‌های غیرضروری باشد: اگر جایی امکان صلح وجود دارد، باید آن را امتحان کرد، اما با آگاهی و هوشیاری، و همیشه با توکل به خدا.
بسیاری فکر می‌کنند جنگیدن نشانه‌ی شجاعت است، اما حقیقت این است که صلح به شجاعت بیشتری نیاز دارد. هر کسی می‌تواند با خشم و سلاح بجنگد، اما تنها انسان‌های بزرگ می‌توانند به سوی تفاهم گام بردارند.
جنگ، راه ساده‌ای برای فرار از گفتگو است. اما صلح یعنی ایستادن، درک کردن، و ساختن. مشخص است که فرار ، کاری سهل تر از ایستادن و ساختن است. به همین دلیل است که در سیره نبوی(ص) و علوی(ع)، همیشه قبل از جنگ، با طرف مقابل گفت و گو می شد تا بلکه راهی جز جنگ پیش رویشان گشوده شود. حتی امام حسین علیه السلام نیز قبل از واقعه عاشورا، با سپاهیان یزید مذاکراتی برای جلوگیری از جنگ داشتند که در تاریخ ذکر شده است ولی طرف مقابل، کوتاه نیامد و امام به عنوان آخرین راه پیش رو، جنگ را برگزیدند. نیکبختانه، شجاعت امام حسین علیه السلام در جنگ، وارد تاریخ شده و شوربختانه، شجاعت ایشان در مذاکره، کمتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است.
صلح یعنی ساختن آینده‌ای که ارزش زیستن دارد و این، شجاعتی می‌خواهد که نه هر کسی، بلکه فقط انسان‌های بزرگ دارند. هم از این روست که مقام معظم رهبری نام کتابی که درباره صلح امام حسن (ع) با معاویه نوشته اند را "نرمش قهرمانانه" گذاشته اند زیرا صلح، بسیاری از مواقع، بیش از جنگ، قهرمانانه است.
