سرویس فرهنگ و هنر مشرق - نمایش فیلم آنتیک با حواشی فراوانی در جشنواره فیلم فجر همراه بود اما این حواشی از چند جنبه قابل بررسی هستند. نخست اینکه ادعاهایی که درباره فیلم مطرح می‌شود صحیح است؟ قبل از هر قضاوتی می‌توان پاسخ‌های کارگردان فیلم را در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس بررسی کرد.
بر اساس ادعاهای کارگردان و بر خلاف جنجال‌های رسانه‌ای فیلم، این اثر نه تنها ضد دین نیست، بلکه با رویکردی نقادانه، سعی در پالایش دین از خرافات دارد. فیلم، مخاطب را به دینداری عقلانی و مستند دعوت می‌کند و بر لزوم پرهیز از باورهای بی‌پایه تأکید دارد.
پیامبر گرامی اسلام (ص) دستور تخریب مسجد ضرار را صادر کردند، با اینکه آن مکان، در ظاهر خانه خدا بود. دلیل این اقدام، استفاده نادرست و گمراه‌کننده از نمادهای دینی بود، مسئله‌ای که فیلم آنتیک نیز به آن می‌پردازد.
پرداخت محتوایی: مبارزه با خرافات یا نقد دینداری عامیانه؟
معمولا اثری تبدیل به لحن کمدی می‌شود که تماشاگر خودش را برتر از شخصیت‌های کمدی ببیند. همین ویژگی که کهن‌ترین نظریه در کمدی است و متعلق به فیلسوف یونانی ارسطو، حاکم بر روایت تیپکال آدم‌های آنتیک است.
با همین ساختار یکی از مباحث اصلی مطرح‌شده در فیلم آنتیک، صورت‌بندی روایت شکل‌گیری خرافه در یک روستا است. چه کسانی به سمت خرافه جلب می‌شوند؟ کسانی که فاقد کمال شعور عقلانی هستند. فیلم آنتیک با طراحی بخشی از جامعه در عدم حاکمیت عقلانی و گرفتار درخت پرستی پذیرای یک خرافه می‌شوند.
در این میان بی‌توجهی عمدی یا غیر عمدی به این ساختار، برخی منتقدان را بر آن داشت که این فیلم را اثری ضد دین معرفی کنند، در حالی که فیلم، به روشنی تأکید دارد که دینداری باید بر اساس سند و مدرک باشد، نه بر پایه باورهای بی‌اساس. آنتیک خاک حاصل‌خیز باورهای بی‌اساس را در جامعه‌ای درخت پرست و نه در هر جامعه‌ای معرفی می‌کند.
در این راستا، این پرسش مطرح می‌شود که آیا مکان‌ها به‌خودی‌خود مقدس‌اند یا تقدس آن‌ها وابسته به شخصیت‌هایی است که در آنجا شرف حضور داشته‌اند؟ بر اساس قاعده معروف «شرف المکان بالمکین»، ارزش یک مکان به فردی بستگی دارد که در آن قرار گرفته است.
حال اگر درون یک امامزاده، هیچ شخصی وجود نداشته باشد، چه رسد به فردی منتسب به اهل‌بیت (ع)، آیا تخریب آن، مخالفت با دین محسوب می‌شود یا اتفاقاً حرکتی در جهت پالایش توحید؟
این مسئله در تاریخ اسلام نیز مسبوق به سابقه است. پیامبر گرامی اسلام (ص) دستور تخریب مسجد ضرار را صادر کردند، با اینکه آن مکان، در ظاهر خانه خدا بود. دلیل این اقدام، استفاده نادرست و گمراه‌کننده از نمادهای دینی بود، مسئله‌ای که فیلم آنتیک نیز به آن می‌پردازد.
در نهایت، به نظر می‌رسد برخی مخالفت‌ها با این فیلم، نه برای نقد محتوای آن، بلکه شاید برای تخریب مسئله‌ای است که به سازندگانش مربوط است.
طنز و ساختار دراماتیک: شوخی‌های تازه در خدمت مضمون
یکی از نقاط قوت آنتیک، ترکیب موفق کمدی و مضمون جدی است. شوخی‌های فیلم هم در موقعیت و هم در دیالوگ‌ها حضور دارند و برخلاف بسیاری از کمدی‌های رایج، تکراری یا سطحی نیستند. تاکید بر نسبت محرمیت دو برادر چرا در ذهن برخی از اهالی سینما معنایی اروتیک پیدا کرده را نیز باید به‌وقتش تحلیل کرد. فیلم علاوه بر خنداندن، سعی دارد مسیر خنداندن را با معرفی یک نوع رابطه‌ی محرمیت با موضوع شیردهی وسط بکشد که اتفاقا زمینه‌های عرفی متصل با گزاره‌های شرعی را برای ذهن تماشاگر آماده‌سازی می‌کند.
آدم‌های داستان قرار است در مسیر قصه در شمایل شاگردان حاجی الهی ظاهر شوند. جزییات فراوانی از این دست باعث می‌شود که فیلم آنتیک صرفاً به یک اثر سرگرم‌کننده تبدیل نشود.
فیلمنامه، ساختاری حساب‌شده دارد و کاشت و برداشت‌های دراماتیک آن، نشان از دقت در نگارش دارد. برخلاف برخی انتقادات که تحول شخصیت ابراهیم را ناگهانی دانسته‌اند، فیلم به خوبی این مسیر را پس از دست دادن دختر دوران کودکی در دل روایت عاشقانه شخصیت اصلی گنجانده و تغییرات او را البته به‌اندازه یک روایت کمیک نشان می‌دهد.
اگر این اثر قالب کمدی نداشت و یا ما با اثری ملودرام روبرو بودیم این اندازه پرداخت جهت تحول کافی نبود. تحول شخصیت در کمدی با تحول شخصیت در یک ملودرام متفاوت است. گرچه همچنان برای من سوال است که چرا کارگردان پایان‌بندی فیلم آنتیک را با لحن کمدی کارگردانی نکرده است؟
کارگردانی و فرم بصری: سینمایی، نه تلویزیونی و تله‌فیلمی
در کنار محتوای قابل بحث، آنتیک از لحاظ بصری نیز اثر استانداردی است. قاب‌بندی‌ها و میزانسن‌های فیلم به وضوح برای پرده سینما طراحی شده‌اند و از کیفیتی فراتر از یک تله‌فیلم برخوردارند که متاسفانه این روزها حتی با وجود داستان‌های ملتهب و موثر همچنان تله‌فیلم‌هایی می‌بینیم که از ظرفیت بصری کمتری برخوردارند. استفاده درست از فضای بصری و طراحی صحنه، فیلم آنتیک را در سطحی سینمایی نگه داشته است. آرمان فیاض در مقام مدیر فیلمبرداری از لنز واید نمی‌ترسد و اجازه می‌دهد فضا و مکان به تجربه بصری تماشاگر تبدیل شود.
آیا حضور هادی نائیجی در فارابی خطرناک است؟
نائیجی یکی از چهره‌های معتمد فراجناجی فعال در حوزه سینماست. شنیده شده او قرار است پس از پایان جشنواره فیلم فجر به عنوان مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی فعالیت خود را آغاز کند. این بنیاد سال‌هاست به عنوان یکی از مراکز زیان‌ده وزارت ارشاد فعالیت می‌کند و که اغلب تولیداتش هیچ نسبت گفتمانی با سینما و منافع نظام ندارد. هنوز پول کلانی که حمید فرخ‌نژاد در قالب پروژه‌های مختلف قبل از فرار این ایران گرفت یک موضوع بحث‌برانگیز رسانه‌ای است.
حضور او در شورای پروانه ساخت و انتصاب او در شورای پروانه نمایش، زمینه‌های انتقاد را نسبت به جایگاه او در سازمان سینمایی پررنگ‌تر کرد و حجم زیادی از انتقادات از فیلم آنتیک کاملا فرامتنی است که شائبه تسویه حساب سینمایی را تقویت می‌کند. این گزاره قطعی نیست اما بسیار محتمل است.
با اینکه در فیلم خبری از تربت امام حسین (ع) نیست اما منتقدی که معمولا ۱۰ دقیقه از فیلم‌ها را تماشا می‌کند در ادعایی عجیب توهین به تربت امام حسین (ع) را نسبت داده که این با توجه به محتوای فیلم که یک برچسب محسوب می‌شود. در این فیلم هیچگاه به شانیت امامزاده‌ها توهین نمی‌شود و گویا ماجرایی شبیه مارمولک در یک مسیر مشخص تاریخی در حال تکرار است.
