ایران به دلیل قرارگرفتن در یک ژئوپلیتیک خاص، به‌صورت تاریخی نقش قابل‌توجهی در تجارت بین‌الملل داشته‌ است. نقش محوری ایران در حوزه تجارت را می‌توان در آثار باستانی و سفرنامه‌های سیاحان و بازرگانان خارجی مشاهده کرد، با این‌وجود در سال‌های اخیر، تجارت ایران دچار نوعی سرگشتگی شده‌است، درحالی‌که کشورهایی همچون ترکیه، امارات‌متحده‌عربی و عربستان‌سعودی در 10سال‌گذشته رکوردهای جدیدی را در حوزه صادرات و واردات ثبت کرده‌اند، میزان صادرات کالا و خدمات ایران در سال‌2023 نسبت به سال‌2011 در حدود 38‌درصد (به قیمت جاری) کاهش داشته و ارزش واردات کالا و خدمات ایران در مدت مذکور تنها 10‌درصد رشد داشته‌است.

در مقابل در همین‌مدت، واردات ترکیه 50‌درصد، عربستان 48‌درصد و امارات 123‌درصد رشد داشته‌است، همچنین صادرات ترکیه 85‌درصد و امارات 77‌درصد افزایش‌یافته‌است. نمای کلی تجارت کشورهای مورد بررسی نشان می‌دهد؛ کشورهای ترکیه، امارات و عربستان در حوزه تجارت به‌سرعت در حال فاصله‌گرفتن از ایران هستند. این در حالی است که تنها 20سال ‌قبل، ایران و تمامی این کشورها تقریبا از یک نقطه مشابه مسیر خود را برای توسعه‌تجارت آغاز کرده‌ بودند.

در حال‌حاضر عربستان رقمی معادل 3برابر، ترکیه 3.5‌برابر و امارات 5‌برابر ارزش تجارت ایران را ثبت کرده‌اند. همین آمار به روشنی نشان‌دهنده ضربه‌ای است که سیاست‌های ضد‌تجارت آزاد در کنار تحریم‌های بین‌المللی بر تجارت ایران وارد کرده‌است.

 روزهای خوب تجارت

برای بررسی دقیق‌تر آمار‌ها، باید تجارت ایران را به دو دوره تقسیم کرد.

دوره اول از پایان جنگ بین ایران و عراق آغاز شده و به شروع اثرگذاری تحریم‌های شورای‌امنیت بر اقتصاد ایران ختم می‌شود و دوره دوم از زمان آغاز تحریم‌ها تا پایان سال‌2023 میلادی (آخرین‌سالی که آمار قطعی تجارت در دسترس است) منتهی می‌شود.

بر اساس آمار‌های بانک جهانی، در سال‌1988، ایران مجموعا 9‌میلیارد دلار کالا و خدمات به سایر کشورها صادر کرده‌است. در همین سال، مجموع صادرات ترکیه در حدود 17‌میلیارد دلار و عربستان‌سعودی 27‌میلیارد دلار محاسبه شده‌است. از سال‌1988 تا سال‌2011 میلادی تقریبا هر سال‌ارزش صادرات ایران رشد داشته و در نهایت به رقم 157‌میلیارد دلار در پایان دوره رسیده‌است. رشد صادرات ترکیه، عربستان و امارات در این دوره مشابه ایران بوده، با این تفاوت که عربستان و امارات بین سال‌های 2009 و 2011 در مدت دو سال‌به ترتیب رشد 86‌درصدی و 57‌درصدی در ارزش صادرات را تجربه کرده‌اند.

در نهایت در پایان سال‌2011 ایران تنها 36‌میلیارد دلار کمتر از ترکیه کالا و خدمات به دیگر کشورها صادر کرده‌است. همچنین در این سال ‌ارزش صادرات عربستان 2.4‌برابر ایران (376‌میلیارد دلار) و ارزش صادرات امارات 2‌برابر ایران(316‌میلیارد دلار) بود. در سمت واردات نیز روند مشابهی را شاهد بودیم. در سال‌1988 ایران مجموعا رقم 17.6‌میلیارد دلار را در واردات کالا و خدمات ثبت کرد.  در همین سال‌ترکیه کمتر از 16‌میلیارد دلار واردات داشته‌است. در سال‌2011 میلادی، ارزش واردات ترکیه بیش از 2.5‌برابر ایران بود. در این سال‌ترکیه 254‌میلیارد دلار و ایران 102‌میلیارد دلار کالا و خدمات وارد کردند.

همچنین در این سال، امارات و عربستان به‌ترتیب 216 و 198‌میلیارد دلار کالا و خدمات وارد کرده‌اند. نکته جالب در آمار واردات این است که تا سال‌2001 میلادی، میزان واردات ایران فاصله چندانی با سه کشور رقیب نداشت. در این سال‌ایران 27‌میلیارد دلار و کشورهای مذکور در حدود 45‌میلیارد دلار واردات کالا و خدمات را ثبت کرده‌اند، پس از این سال، رشد واردات ترکیه، امارات و عربستان به‌شدت افزایش پیدا کرد، اما رشد واردات ایران همچنان با روند دهه‌قبل ادامه پیدا کرد.

 تجارت اسیر سیاست

در‌حد فاصل سال‌های 1988 تا 2005 میلادی، ایران با دستور کار قرار‌دادن سیاست تنش‌زدایی در عرصه بین‌الملل و همکاری نزدیک با کشورهای اروپایی، توانست هم به هدف رشد پایدار اقتصادی دست پیدا کند و هم نقش بیشتری در تجارت‌جهانی ایفا کند.

پس از اعمال تحریم‌های مصوب شورای‌امنیت سازمان ملل‌متحد علیه ایران، وضعیت به‌یکباره دگرگون شد. این دقیقا همان نقطه‌ای است که کشورهای منطقه با تلاش برای نقش‌آفرینی بیشتر در زنجیره ارزش جهانی، توسعه‌تجارت را در دستور کار قراردادند.

در مقابل، آمار‌های بانک جهانی نشان می‌دهد در حد فاصل سال‌های 2011 تا 2023، مجموع ارزش صادرات کالا و خدمات ایران(به قیمت جاری) نه‌تنها افزایشی نداشته‌است، بلکه نزدیک به 40‌درصد نیز کاهش‌یافته‌است؛ در سال‌2011 ایران 157‌میلیارد دلار کالا و خدمات صادر‌کرده که این رقم در سال‌2023 به 98‌میلیارد دلار کاهش پیدا کرده‌است.

این وضعیت در شرایطی رخ‌داده‌است که در سال‌های مذکور نیروی جوان و آماده فعالیت به سن کار رسیده بود و این بهترین فرصت برای رشد و توسعه اقتصادی ایران محسوب می‌شد، با این‌حال همه‌چیز مطابق پیش‌بینی‌ها جلو نرفت و با ایجاد موج مهاجرت از ایران این فرصت عملا از دست رفت.

در همین فاصله زمانی، ترکیه و امارات مسیری که از سال‌های قبل شروع کرده‌بودند را ادامه دادند و در نهایت موفق شدند بارها رکوردهای جدیدی را در حوزه صادرات ثبت کنند. در حد فاصل سال‌های 2011 و 2023، صادرات ترکیه(کالا و خدمات) از 193‌میلیارد دلار به 357‌میلیارد دلار افزایش‌یافت و در همین مدت، صادرات امارات از 315‌میلیارد دلار به 558‌میلیارد دلار افزایش پیدا کرد.

رکوردهایی که حاصل برنامه‌ریزی دقیق سیاستگذارانی است که نگاه واقع‌گرایانه‌ای به مفهوم تجارت بین‌الملل دارند.

در بخش واردات نیز در سال‌2022 میلادی، ترکیه به رکورد 386‌میلیارد دلار رسید‌ و امارات‌متحده‌عربی در سال‌2023 میلادی، رقم 482‌میلیارد دلار را در ارزش واردات ثبت کرد و این در حالی است که طی سال‌های 2011 و 2023 میلادی، ارزش واردات کالا و خدمات ایران هرگز از رقم 140‌میلیارد دلار فراتر نرفته و معمولا بین 80 تا 110‌میلیارد دلار در نوسان بوده‌است. ثابت‌ماندن ارزش اسمی واردات در شرایطی است که جمعیت ایران از سال‌2011 میلادی تاکنون حداقل 10‌میلیون نفر افزایش داشته‌است؛ این مساله بیانگر آن است که رفاه شهروندان ایران در مدت مذکور به‌صورت پیوسته کاهش پیدا کرده‌است.

 ریشه‌های افت تجارت

در این بین سوال اساسی آن است که چرا ایران در بخش تجارت با چنین وضعیتی مواجه است؟ برای پاسخ به این سوال باید دو محور را موردتحلیل قرارداد.

مساله اول این است که سه کشور مورد مطالعه (ترکیه، عربستان و امارات)، اقتصاد را اولویت سیاستگذاری قرارداده و تمامی حوزه‌های دیگر را با آن هماهنگ می‌کنند؛ در واقع سه کشور مذکور به‌جای انتخاب شرکای استراتژیک، اتحادهای موقت و موضوعی را پیگیری کردند. در همین راستا زمانی‌که سیاستگذاران عربستان احساس کردند که منافع ملی آنها ایجاب می‌کند که فاصله خود را از ایالات‌متحده افزایش دهند و به چین و روسیه نزدیک‌تر شوند این سیاست را در دستور کار قراردادند. سایر کشورها هم تلاش می‌کنند که اختلاف‌های سیاسی خود با سایر کشورها را در سطحی مدیریت کنند که اقتصاد آنها دچار آسیب نشود.

زمانی‌که اقتصاد محور تصمیم‌گیری باشد، ثبات به‌عنوان مهم‌ترین اولویت سیاستگذاری دنبال می‌شود؛ در واقع همین مساله کمک‌کرده تا امارات در حد فاصل سال‌های 2010 تا 2022 میلادی موفق شود بالغ‌بر 166‌میلیارد دلار سرمایه مستقیم خارجی(FDI) جذب کند و در سال‌2022، رکورد 22‌میلیارد دلار را در این حوزه ثبت کند.

شناخت درست از مزیت نسبی کشور مساله دیگری است که باید مورد‌توجه قرار گیرد. زمانی‌که بحث از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ایران به میان می‌آید، تمرکز عمده افراد به سمت ذخایر انرژی و مواد معدنی معطوف می‌شود، با این‌حال به‌نظر می‌رسد که به اهمیت ژئوپلیتیک ایران کمتر توجه می‌شود. سیاستگذاران در کشورهای منطقه خاورمیانه اگر هدف رشد اقتصادی را دنبال می‌کنند، باید ثبات تجارت خارجی را به‌عنوان خط قرمز قطعی مدنظر داشته باشند.

علاوه بر صادرات کالا، کشورهای خاورمیانه به دلیل قرارگرفتن در قلب جهان(heartland) موقعیت ممتازی در صادرات خدمات دارند. کشورهای خاورمیانه در نقطه تقاطع سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا واقع شده‌اند و به همین‌دلیل فرصت زیادی برای درآمدزایی از حمل‌ونقل زمینی، دریایی و هوایی دارند و همچنین می‌توانند از محل خدمات مالی و سایر خدمات تجاری سود قابل‌توجهی کسب کنند.

امارات و ترکیه، به‌خوبی این مزیت خود را شناسایی کرده‌اند. بر اساس آمار‌های «سازمان تجارت‌جهانی» در سال‌2023 میلادی، امارات بالغ‌بر 165‌میلیارد دلار و ترکیه 100‌میلیارد دلار، به سایر کشورها صادرات خدمات داشته‌اند. این دو کشور مجموعا در حدود 4‌درصد از صادرات خدمات در جهان سهم دارند. امارات فقط در حوزه صادرات خدمات حمل‌ونقل توانسته بیش از 43‌میلیارد دلار درآمد کسب کند؛ رقمی که بیشتر از مجموع فروش نفت ایران در سال‌گذشته است؛ این در حالی است که ایران از بازار بزرگ صادرات خدمات کمتر از 0.2‌درصد سهم دارد.

در نهایت یکی دیگر از دلایل رشد تجارت کشورهایی همچون ترکیه، امارات و عربستان، کمرنگ‌شدن نقش ایران در عرصه تجارت‌جهانی است. در شرایطی که فروش نفت ایران محدود‌شده، فضا برای تولید بیشتر عربستان فراهم شده است. در وضعیتی که کشورها برای ترانزیت کالا ایران را دور می‌زنند، منافع حاصله به جیب ترکیه و امارات می‌رود و زمانی‌که ایران دیگر مقصد گردشگران خارجی نباشد، ترکیه، عربستان و امارات جایگزین می‌شوند.