عصر ایران ؛ یادداشت میهمان - حسین چناری* - علاقه ایرانی‌ها به مدرک‌گرایی دلایل متعددی دارد که می‌توان آن‌ها را از جنبه‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بررسی کرد. در ایران، داشتن مدرک دانشگاهی اغلب به‌عنوان معیاری برای موفقیت، منزلت اجتماعی و فرصت‌های شغلی در نظر گرفته می‌شود. در ادامه، مهم‌ترین دلایل این پدیده را توضیح می‌دهم.
در تاریخ ایران، علم و دانش همیشه ارزش بالایی داشته است. از دوران باستان تا عصر اسلامی، ایرانیان دانشمندان بزرگی مانند ابن‌سینا، رازی و فارابی داشته‌اند که در علوم مختلف پیشرو بوده‌اند. این پیشینه باعث شده است که تحصیلات همیشه اهمیت زیادی داشته باشد.
الف) مدرک به‌عنوان نماد موفقیت:
در جامعه ایران، داشتن مدرک دانشگاهی معمولاً نشانه‌ای از موفقیت، موقعیت اجتماعی و حتی احترام محسوب می‌شود. بسیاری از خانواده‌ها به تحصیلات فرزندانشان افتخار می‌کنند و آن را نشانه‌ای از پیشرفت می‌دانند.
ب) فشار خانواده و جامعه:
در بسیاری از خانواده‌های ایرانی، فرزندان از کودکی تحت فشار قرار می‌گیرند که باید وارد دانشگاه شوند، زیرا این مسیر تنها راه موفقیت و احترام اجتماعی تلقی می‌شود. این موضوع به یک فرهنگ عمومی تبدیل شده است.
الف) اهمیت مدرک در استخدام:
در ایران، بسیاری از فرصت‌های شغلی، به‌ویژه در بخش دولتی، نیاز به مدرک دانشگاهی دارند. حتی برای مشاغلی که مهارت مهم‌تر از تحصیلات است، داشتن مدرک یک مزیت محسوب می‌شود.
ب) عدم وجود سیستم مهارت‌محور:
در بسیاری از کشورهای پیشرفته، مهارت و تجربه عملی بیش از مدرک دانشگاهی اهمیت دارد، اما در ایران، سیستم استخدامی بیشتر بر مدارک تمرکز دارد تا مهارت‌ها. این موضوع باعث شده است که بسیاری از افراد فقط برای دریافت مدرک به دانشگاه بروند، نه برای یادگیری واقعی.
الف) افزایش رقابت در بازار کار:
با توجه به جمعیت بالای فارغ‌التحصیلان، رقابت برای یافتن شغل بسیار زیاد شده است. در چنین شرایطی، افراد سعی می‌کنند با دریافت مدارک بالاتر، شانس خود را در بازار کار افزایش دهند.
ب) مدرک به‌عنوان راهی برای مهاجرت:
بسیاری از افراد، مخصوصاً جوانان، به دنبال مهاجرت برای یافتن فرصت‌های بهتر هستند. داشتن مدرک دانشگاهی می‌تواند مسیر مهاجرت را هموارتر کند.
الف) عدم تمرکز بر مهارت‌های عملی:
سیستم آموزشی ایران بیشتر بر دانش تئوری تمرکز دارد و کمتر به مهارت‌های عملی توجه می‌کند. به همین دلیل، بسیاری از افراد بعد از فارغ‌التحصیلی مهارت کافی برای ورود به بازار کار ندارند، اما همچنان به دنبال مدرک‌های بالاتر هستند.
ب) گسترش بی‌رویه دانشگاه‌ها:
در سال‌های اخیر، تعداد دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی به‌شدت افزایش یافته است، اما کیفیت آموزش در بسیاری از آن‌ها پایین است. این مساله باعث شده است که مدرک گرفتن آسان‌تر از کسب مهارت‌های واقعی باشد.
الف) افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها:
سیاست‌های دولتی برای افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها باعث شده است که دسترسی به تحصیلات عالی آسان‌تر شود، اما در عین حال، ارزش مدرک کاهش پیدا کرده و افراد برای رقابت مجبور به اخذ مدارک بالاتر شده‌اند.
ب) عدم حمایت کافی از مشاغل مهارت‌محور:
در ایران، مشاغلی که نیاز به مهارت فنی دارند، کمتر مورد حمایت قرار می‌گیرند. برای مثال، یک فرد با مهارت‌های فنی (مثل برق‌کاری یا جوشکاری) ممکن است درآمد خوبی داشته باشد، اما جامعه معمولاً این مشاغل را سطح پایین‌تر از مشاغل آکادمیک می‌داند.
الف) نگرانی از آینده شغلی:
بسیاری از جوانان نگران آینده شغلی خود هستند و فکر می‌کنند که با داشتن مدرک بالاتر، امنیت شغلی بیشتری خواهند داشت.
ب) تأثیر بیکاری بر افزایش مدرک‌گرایی:
با توجه به نرخ بالای بیکاری در ایران، بسیاری از جوانان به تحصیلات ادامه می‌دهند تا از ورود زودهنگام به بازار کار پرهیز کنند. در واقع، ادامه تحصیل یک راه برای به تعویق انداختن بیکاری محسوب می‌شود.
الف. تقویت سیستم آموزش مهارت‌محور: ایجاد مدارس فنی و حرفه‌ای با کیفیت بالا و افزایش اعتبار مدارک مهارتی.
ب. اصلاح سیستم استخدامی: استخدام افراد بر اساس مهارت و توانایی، نه فقط مدرک تحصیلی.
ج. فرهنگ‌سازی: تغییر نگرش جامعه درباره ارزش واقعی مهارت‌ها و اهمیت تجربه کاری.
د. افزایش حمایت از کارآفرینی: ایجاد فرصت‌های بهتر برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک و خوداشتغالی.
ه. توسعه آموزش‌های عملی در دانشگاه‌ها: افزایش دوره‌های کارآموزی و همکاری دانشگاه‌ها با صنعت.
مدرک‌گرایی در ایران یک پدیده چندبعدی است که ریشه در تاریخ، فرهنگ، سیستم آموزشی و شرایط اقتصادی دارد. بسیاری از افراد به دلیل فشار اجتماعی، نیاز به شغل، یا رقابت در بازار کار به دنبال مدارک دانشگاهی هستند، حتی اگر این مدارک تأثیر مستقیمی بر مهارت‌ها و توانایی‌های آن‌ها نداشته باشد. برای توقف این رویکردها، باید سیستم آموزشی و بازار کار اصلاح شود تا مهارت و تجربه جایگزین صرفاً داشتن مدرک شوند.
*موسس کالج بین‌المللی ابن‌سینا گرجستان
