مرکز پژوهش‌های مجلس در سومین گزارش خود تصویری از توسعه هوش مصنوعی در ایران و جهان ارائه کرده است. بر اساس یافته‌های این گزارش، کشورهای آمریکا، چین و انگلستان در اکثر شاخص‌های مطرح و پر استناد جهانی در حوزه هوش مصنوعی، وضعیت توسعه و کاربست این فناوری در زمره کشورهای برتر قرار دارند. در عین حال، روند شناخت و آگاهی از آثار به‌کارگیری هوش مصنوعی نیز در بین مردم جوامع مختلف در سطح جهان به تدریج در حال افزایش است و تعداد متوسط افرادی که فکر می‌کنند مزایای این فناوری بیش از معایب آن است با تعداد افرادی که اعتقادی برعکس آن دارند، برابر است.
با توجه به شاخص‌های مختلف رتبه‌بندی و ارزیابی تولیدات علمی کشورها، ایران در برخی شاخه‌ها از فناوری هوش مصنوعی نظیر شبکه‌های عصبی در جایگاه ششم جهان قرار دارد؛ اما از منظر تامین زیرساخت‌های اولیه پردازش، سرمایهگذاری دولت و جذب سرمایه بخش خصوصی در هوش مصنوعی و نیز اشتغال نیروهای متخصص در جایگاه مطلوبی قرار ندارد.
این گزارش وضعیت فعلی توسعه این فناوری را از منظر شاخص‌های مختلف با اهداف ذکرشده در سند هوش مصنوعی بررسی کرده است. نتایج گزارش نشان میدهد که ظرفیت پردازشی مورد نیاز کشور برای توسعه این فناوری با میزان مطلوب فاصله چشم‌گیری دارد. بر اساس شاخص‌های سند ملی هوش مصنوعی، دستیابی به ظرفیت پردازشی یک اگزافالپس (واحد توان پردازش) ویژه طرح‌های کلان هوش مصنوعی کشور در پایان سال۱۴۰۷ و نیز توجه به زیرساخت‌های پردازش اشتراکی با استفاده از ظرفیت‌های خرد پردازشی در کشور تا سطح۵ اگزافالپس مدنظر قرار گرفته است.
این در حالی است که در وضعیت کنونی، توان محاسباتی زیرساخت‌های پردازشی موجود در کشور به‌طور خوش‌بینانه حدود ۲۰پتافالپس است. انتشار مقالات در حوزه هوش مصنوعی شاخص دیگری است که مورد بررسی قرار گرفته است و بر اساس یافته‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، کشور ما در تولید دانش و انتشار مقالات بین‌المللی زیرشاخه‌های مختلف هوش مصنوعی در بازه زمانی ۲۰۲۴-۲۰۲۳ نسبتا وضعیت قابل قبولی دارد؛ به نحوی که در فناوری شبکه‌های عصبی رتبه۶، فناوری‌های هوش مصنوعی رتبه۱۶، رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی رتبه۲۵، یادگیری ماشینی رتبه۱۷، فناوری روباتیک رتبه۲۷ و فناوری سیستم‌های چند عاملی رتبه۱۲ را دارد.
از سوی دیگر، بررسی وضعیت کشور در زمینه ظرفیت پذیرش رشته و گرایش‌های مرتبط هوش مصنوعی نشان میدهد با اینکه در سطح جهانی تعداد افراد مشغول به تحصیل یا دانش‌آموخته ذیل رشته‌هایی همچون مهندسی و علوم رایانه، علوم شناختی، فناوری ارتباطات و ریاضیات در کنار گرایش‌های تحصیلات تکمیلی حوزه هوش مصنوعی در صدر ظرفیت‌های انسانی این حوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در حال حاضر مقطع کارشناسی هوش مصنوعی در کشور وجود ندارد. البته دانشگاه‌های کشور در مقاطع تکمیلی اقدام به پذیرش دانشجو در گرایش هوش مصنوعی با عنوان «علوم کامپیوتر گرایش محاسبات نرم و هوش مصنوعی» و «مهندسی کامپیوتر گرایش هوش مصنوعی و روباتیک» برای مقطع ارشد و «محاسبات نرم و هوش مصنوعی» ذیل رشته علوم و مهندسی کامپیوتر» و «رایانش و هوش مصنوعی» ذیل رشته علوم شناختی و اعصاب شناختی در مقطع دکترا کرده‌اند. در مجموع با توجه به اینکه ظرفیت پذیرش سالانه رشته‌های هوش مصنوعی، رشته‌های مرتبط و بین‌رشته‌ای‌ها در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به ترتیب ۲۰۰۰ و ۱۷۵ بوده است، با وضع مطلوب در سند هوش مصنوعی فاصله قابل توجهی دارد؛ زیرا این دو متغیر تا سال۱۴۰۷ باید سالانه ۱۲ و ۱۸درصد رشد داشته باشند.
در بخش دیگری از گزارش بازوی پژوهشی مجلس، وضعیت کشورمان در اشتغال و تعداد شرکت‌های فعال هوش مصنوعی در مقایسه با سایر کشور بررسی و براساس داده‌های سند ملی هوش مصنوعی، آخرین وضعیت موجود از تعداد کارکنان شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه هوش مصنوعی حدود ۸۵۰۰ نفر اعلام شده است؛ اما باید توجه داشت که ممکن است این داده بسیار کلی باشد و لزوما همه این کارکنان ممکن است شاغل در حوزه هوش مصنوعی نباشند. همچنین باید توجه داشت که توزیع شرکت‌های هوش مصنوعی یکنواخت نیست؛ در بعضی حوزه‌ها مانند پردازش تصویر و به‌ویژه خواندن پلاک نزدیک، حدود ۳۰شرکت فعال هستند و در بعضی حوزه‌ها شرکت‌های کمتری فعالیت می‌کنند. البته تا به امروز تعداد شرکت‌های ایرانی حوزه هوش مصنوعی در تحلیل فراگیر یعنی با احتساب شرکت‌هایی که بخشی از فعالیت آنها از طریق هوش مصنوعی انجام می‌شود، حدود ۴۵۲شرکت تخمین زده شده است.
اما طبق آخرین آمار موجود در سال جاری در صورتی که هوش مصنوعی جزو اساسی این کسب‌وکارها باشد، این تعداد به حدود ۲۴۲شرکت کاهش پیدا می‌کند. همچنین یافته‌ها نشان میدهد که روند رشد شرکت‌های هوش مصنوعی با تمرکز بر شرکت‌های کوچک و متوسط در طی سه سال گذشته زیر ۳درصد بوده و تقریبا متوقف شده است. این در حالی است که آمریکای شمالی از نظر تعداد شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی رکورددار جهان است و تعداد شرکت‌ها در آنجا دو برابر مجموع تعداد شرکت‌های فعال این حوزه در اروپاست. در بازه ۱۰ساله از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳، آمریکا با ۵۵۰۹ شرکت جدید، چین با ۱۴۴۶ و انگلستان با ۷۲۷ شرکت دارای بیشترین تعداد شرکت‌های فعال در این حوزه بوده‌اند.
علاوه بر این، طبق گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران، میزان سرمایهگذاری کشور در حوزه هوش مصنوعی در قالب وام، تسهیلات و کمک‌های بلاعوض به برخی شرکت‌های فعال در این حوزه تا به امروز حدود ۱۰میلیون دلار بوده است که فاصله قابل توجهی با کشورهایی نظیر ترکیه با ۲۰۰میلیون دلار، امارات با ۱.۵میلیارد دلار و عربستان با ۲۰میلیارد دلار دارد. ارزش کل بازار هوش مصنوعی کشور (شرکت‌های دانش‌بنیان و غیر دانش‌بنیان) در سال ۱۴۰۱ نیز حدود ۱۶۰۰میلیارد تومان تخمین زده شده است. سهم تخمینی شرکت‌های بزرگ در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ سه‌برابر شده و در همین بازه، سهم شرکت‌های کوچک و متوسط از ۹۰درصد بازار به ۷۰درصد تقلیل یافته است. در این راستا، میزان فروش محصولات هوش مصنوعی توسط شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان در سال۱۴۰۱ حدود ۷۰۰میلیارد تومان و حجم بازار این شرکت‌ها حدود ۱۱۲۱میلیارد تومان برآورد شده است که با حساب تعدیل این اعداد به مبنای سال۱۳۹۴، میزان فروش در سال۱۴۰۱ معادل ۱۰۲ و سهم بازار شرکت‌های مذکور حدود ۱۶۱میلیارد تومان است. همچنین بر اساس این گزارش بازار هوش مصنوعی در سال۱۳۹۶ در کشور حدود ۲۴۰میلیارد تومان بوده که در طی این سال‌ها با افت مواجه شده است. این در حالی است که ایالات متحده از منظر کل میزان سرمایهگذاری در هوش مصنوعی در جهان پیشتاز است. در طول زمان نیز شکاف سرمایهگذاری بخش خصوصی آمریکا در مقایسه با سایر مناطق جهان بسیار زیاد و به‌طور کلی با رشد همراه است.
علاوه بر این، میزان این سرمایهگذاری در سال۲۰۲۳ حدود ۱۱میلیارد دلار بوده و چین، بعد از آمریکا بیشترین میزان سرمایهگذاری بخش خصوصی در هوش مصنوعی را در میان کشورهای جهان داشته است. از سوی دیگر در سال۲۰۲۲ سهم بازار جهانی از هوش مصنوعی حدود ۴۵۴میلیارد دلار برآورد شده که آمریکای شمالی با ۳۷درصد بیشترین سهم را در بین مناطق جهان در سال۲۰۲۲ داشته است. اندازه بازار این حوزه در ایالات متحده آمریکا، ۱۰۴میلیارد دلار در سال۲۰۲۲ بود و پیش‌بینی می‌شود با یک رشد قابل توجه تا سال۲۰۳۲ به ۶۰۰میلیارد دلار برسد.
این وضعیت در حالی است که رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا از سرمایهگذاری ۲۰۰میلیارد یورویی در هوش مصنوعی خبر میدهد و به گفته او، کمیسیون اتحادیه اروپا صندوقی را برای کارخانه‌های هوش مصنوعی (گیگافکتوری) ایجاد خواهد کرد تا به شرکت‌ها اجازه دهد مدل‌های هوش مصنوعی خود را آموزش دهند. اورسولا فون درلاین در نشست دو روزه هوش مصنوعی در پاریس، در این زمینه مطرح کرده است که اتحادیه اروپا علاوه بر تعهدات ۱۵۰میلیاردی شرکت‌های بزرگ حاضر در این ائتلاف، خود متعهد به پرداخت مبلغ ۵۰میلیارد یورو خواهد شد: «خیلی اوقات می‌شنوم که اروپا در رقابت در زمینه هوش مصنوعی عقب مانده است؛ درحالی‌که ایالات متحده و چین در حال حاضر جلوتر هستند. من مخالفم؛ زیرا رقابت برای هوش مصنوعی هنوز به پایان نرسیده است.» پیش از این، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه اعلام کرد این کشور ۱۰۹میلیارد یورو (معادل ۱۱۲.۵میلیارد دلار) در حوزه هوش مصنوعی سرمایهگذاری می‌کند.
با این حال نشست توسعه پایدار و فراگیر هوش مصنوعی در پاریس به تازگی با هدف یافتن رویکردی هماهنگ در توسعه و تنظیم این فناوری در حالی به پایان رسید که آمریکا و بریتانیا از امضای بیانیه آن خودداری کردند. در این وضعیت که کشور ما فاصله و جاماندگی قابل توجه و چشم‌گیری از سایر کشورها برای توسعه هوش مصنوعی دارد، مرکز پژوهش‌های مجلس اقدام‌هایی همچون تبیین شفاف وضعیت موجود و برنامه‌ریزی برای آینده، تامین زیرساخت‌های فنی مورد نیاز از طریق همکاری بین بخش خصوصی و دولتی، تمرکز بر تقویت پژوهش‌های هدفمند تقاضامحور در کشور، تامین مالی و جذب سرمایه برای توسعه هوش مصنوعی و حمایت از کسب‌وکارهای نوپا در کوتاه‌مدت با هدف جذب و نگهداشت متخصصان این حوزه را بسیار ضروری و ایجاد زیرساخت‌های قانونی را در ایجاد ضمانت اجرا برای تحقق این اقدام لازم می‌داند.
