عصر ایران- تابلوهای 40 ساله شدن وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران در حالی در روزهای آخر بهمن در سطح شهر نصب شده (‌با این شعار: امنیت مثل هواست) که 5 ماه قبل و در شهریور ماه نیز 40 ساله شدن آن گرامی داشته شده بود. رییس جمهور پزشکیان هم در آغاز تشکیل دولت وفاق ملی و  در همان روز 19 شهریور 1403 در جمع مدیران وزارت اطلاعات حاضر شده و سخن‌رانی کرده بود.
 

  ظاهرا وزارت اطلاعات دو تاریخ را مبدأ تأسیس خود می‌داند: یکی تقویم هجری خورشیدی که 19 شهریور 1363 است و دیگری همان سال اما روز نیمۀ شعبان که بر اساس تقویم هجری قمری طبعاً تغییر می‌کند و تابلوهایی که این روزها می‌بینیم قاعدتاً باید ناظر به سالگرد بر اساس نیمه شعبان باشد و چون تعبیر "سربازان گم‌نام امام زمان" برای پرسنل آن به کار رفته است.

 

  تشکیل وزارت اطلاعات از این حیث جالب است که معمولا تشکیلات امنیتی رسمی و حکومتی در دنیا به صورت سازمان اداره می‌شوند نه وزارتخانه چون مراجعه کنندۀ عادی ندارند و کار خود را پنهان و امنیتی انجام می‌دهند.

 

   با این حال تجربۀ بسیار تلخ سازمان اطلاعات و امنیت کشور با سرواژۀ "ساواک" در رژیم گذشته از یک طرف و نیاز به سامان‌دهی اطلاعات سبب شد انقلابیون به دفتر اطلاعات نخست‌وزیری بسنده نکنند و به دنبال ایجاد تشکیلات تازه‌ای باشند که در عین حال یادآور ساواک دوران شاه هم نباشد.

 

  سعید حجاریان که ایدۀ اولیه را ارایه داده بود گفته است سران هر سه قوه و حتی شخص امام خمینی با تشکیل وزارت اطلاعات مخالف بودند اما در نهایت وقتی امام قانع شد آنها هم از درِ موافقت درآمدند و وزارتخانۀ جدید شکل گرفت.خانم فاطمه هاشمی هم در مصاحبه اخیر با روزنامه شرق گفته پدرم با تاسیس وزارت اطلاعات مخالف بود.

 

  رییس جمهور وقت (حسب اظهار حجاریان) به این خاطر مخالف بود که دستگاه اطلاعاتی تا آن زمان عملا زیر نظر ریاست جمهوری بود و با این تدسیس و در واقع انتقال اختیارات از همان اندکِ آن زمان هم کمتر می‌شد.

 

    در آن زمان ریاست قوه قضاییه با رییس دیوان عالی کشور بود و اصطلاح رییس قوه قضاییه 5 سال بعد در بازنگری قانون اساسی اضافه شد. آیت‌الله موسوی اردبیلی هم به این خاطر مخالف بود که اعتقاد داشت نیروهای اطلاعاتی باید در خدمت دستگاه قضا و زیر نظر قوه قضاییه باشند و به چشم پلیس قضایی به آن می‌نگریست و وزارت اطلاعات نسبت و شباهتی با پلیس قضایی نداشت. البته بعدا نوع رابطه دستگاه های اطلاعاتی و قضا تعریف شد.

 

  رییس مجلس -هاشمی رفسنجانی- هم عملا جانشین فرمانده کل قوا بود (هر چند هنوز رسما حکم نگرفته و نمایندۀ امام در شورای عالی دفاع بود) و طبعا دیدگاه او دربارۀ وزارت اطلاعات به نظر فرماندهان سپاه نزدیک‌تر بود که مایل به انتقال اطلاعات از سپاه به دولت نبودند.

  مخالفت امام خمینی اما به این دلیل هم بود که در جاهای دیگر دنیا نیز سازمان‌های اطلاعاتی عهده دار این کار هستند.

   سعید حجاریان اما در گفت‌و‌گو و در واقع مباحثه با سید احمد خمینی مواردی را مطرح می‌کند و او هم به امام انتقال می‌دهد و به تبع آن نظر رهبر فقید انقلاب تغییر می‌کند و به موافق جدی تبدیل می‌شود.

  دلیل اول این که چنانچه در جریان بازجویی‌ها اتفاق ناگواری افتد مستقیما به رهبر منسوب می‌شود کما این که در رژیم پهلوی با این که ساواک حسب ظاهر زیر نظر نخست‌وزیری بود مردم شاه را در رأس آن می‌دانستند. امیر عباس هویدا هم در دادگاه کوشید از عملکرد ساواک اعلام برائت کند و بگوید تنها حسب ظاهر زیر نظر نخست‌وزیری بوده است ولی شیخ صادق خلخالی اصرار داشت به او نسبت دهد.

 

  دلیل دوم هم این که مطابق نظر دبیر وقت شورای نگهبان (آیت‌الله صافی گلپایگانی) وظایف و اختیارات رهبری در قانون اساسی احصا شده و افزودن بخش اطلاعات خارج از قانون اساسی است مگر آن که از اختیارات خاص استفاده شود. موضع آقای صافی را هم امام می‌پذیرد و نظرشان کاملا تغییر می‌کند.

 

   این هم جالب است که 10 سال قبل 19 مهر 1393 به عنوان سی اُمین سالگرد تأسیس وزارت اطلاعات معرفی شد و وزارت اطلاعات دولت روحانی ویژه نامه‌ای در روزنامۀ همشهری منتشر کرد که حاوی اطلاعات جالبی بود از جمله این موارد:
 

  1- کارکنان وزارت اطلاعات هر گز هویت شغلی خود را نزد دیگران فاش نمی‌کنند. بنا بر این هر کس ادعا کرد مامور وزارت اطلاعات است قطعا شیاد است.

  2- هر کس خود را کارمند وزارت اطلاعات معرفی کرد و قصد سوء استفاده داشت حتما کلاه‌بردار است.

  3- کارکنان وزارت اطلاعات فاقد هر گونه کارت شناسایی اند. بنا براین چنانچه فردی کارت وزارت به شما نشان داد حتما کلاه‌بردار است.

  4- وزارت اطلاعات هیچ گونه شرکت اقتصادی و غیر اقتصادی ندارد. هر کس تحت این عناوین خود را به شما معرفی کرد حتما کلاه‌بردار است.

 

  در هر دوره از وزیران اطلاعات اتفاقات کلان مهمی رخ داده و از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

پرونده سید مهدی هاشمی در دوران محمدی ری شهری که به موضوع قائم مقامی رهبریِ آیت الله منتظری گره خورد، پاره ای اتهامات بین‌المللی و فعالیت‌های اقتصادی در دوران علی فلاحیان و قتل‌های زنجیره‌ای در زمان وزارت دُری نجف آبادی که منجر به کناره گیری او از دولت اصلاحات شد و اطلاعیه تاریخی وزارت اطلاعات در 15 دی 1377 دربارۀ عوامل خودسر که تفاوت دولت اصلاحات را با قبل از آن را به وضوح نشان داد.

 

وزیر بعدی دولت اصلاحات علی یونسی بود که قرابت بیشتری با رییس جمهوری داشت.  در دولت اول احمدی نژاد، رییس کنونی قوۀ قضاییه وزیر اطلاعات شد ولی در پایان دولت اول در اقدامی بی سابقه رییس جمهور اصول‌گرای وقت او را برکنار کرد و چون اواخر دولت و در اوج اتفاقات 88 بود چندان بازتاب نداشت. احمدی نژاد وزیر اطلاعات دولت دوم خود را هم برکنار کرد و این بار در میانه دولت ولی رهبری مخالفت و حیدر مصلحی را ابقا کردند.

 
   در دولت حسن روحانی وزارت اطلاعات به سید محمود علوی سپرده شد که کوشید با تشکیل شورای عالی اطلاعات یک نهاد موازی مهم اطلاعاتی را در قالب این شورا تعریف کند و ذیل خود بیاورد و موفق نشد.

 

   در دولت ابراهیم رییسی نیز وزارت اطلاعات به رییس حفاظت اطلاعات قوه در زمان ریاست خود آقای رییسی بر قوه قضاییه سپرده شد. ابقای آقای اسماعیل خطیب در دولت مسعود پزشکیان 4 تفسیر در پی داشت:

 اول: روابط احتمالی شخصی آن دو و این که احتمالا در تأیید صلاحیت او چه برای کاندیداتوری مجلس و چه ریاست جمهوری نقش داشته است.

 

 دوم: این که انتخاب و معرفی وزیر اطلاعات خارج از اختیارات رییس جمهوری است و پزشکیان دخالتی نداشته است.

 سوم: با معرفی خطیب و مؤمنی و دریامالی توازن برقرار کرد و به بیان دیگر قصد جلب نظر مجلس برای وزرایی را داشت که کیهان با انگ "زاویه دار" خواستار رأی عدم اعتماد به آنان ( میدری، همتی، ظفرقندی، صادق و سیمایی صراف) شده بود.

 

  چهارم هم این که از فعالیت های اطلاعاتی در یک جا متمرکز شود چون برای دریافت پاسخ استعلام ها نظر وزارت اطلاعات کافی نیست یا همیشه کافی نیست.

به هر رو شاید برای نسل کنونی جالب باشد که تا پیش از دوم خرداد 76 درباره وزارت اطلاعات هیچ مطلبی در رسانه ها منتشر نمی شد مگر سخنان وزیر مربوطه و حتی در گفت و گوها از تعبیر "وزارت" استفاده می شد و عنوان آن را نمی آوردند. از 15 دی 1377 به بعد اما فضا تغییر کرد تا جایی که لطف الله میثمی این تعبیر را به کار برد که مصدق، نفت را ملی کرد و خاتمی اطلاعات را.

 

  با این که انتظار اولیه از تأسیس وزارت اطلاعات برای تمرکز دستگاه های اطلاعاتی در یک تشکیلات کاملا محقق نشده و پای دستگاه های دیگر هم به میان آمده اما این اشاره هم خالی از لطف نیست که تنها وزارتخانه که در جمهوری اسلامی تأسیس شد و منحل نشد همین است.

  چرا که وزارتخانه‌های سپاه و جهاد یا صنایع سنگین یا معادن و فلزات همچنین وزارت برنامه و بودجه یا تعاون (مستقلا) یا وزارت بهزیستی هیچ یک دوام نیاوردند و منحل شدند چون دستگاه بوروکراسی آن قدر قوی طراحی شده و شکل گرفته که دستگاه های جدید اداری نتوانستند طرحی نودراندازند و تنها آن را فربه کردند. وزارت اطلاعات اما تنها وزارتخانه ای است که در جمهوری اسلامی تأسیس شده و دوام آورده است./م.خ