آی وی اف یا لقاح مصنوعی یکی از روش‌های درمان ناباروری است که در آن تخمک به کمک اسپرم در محیط آزمایشگاهی بارور میشود. زوج‌هایی که به هر دلیلی امکان بچه‌دار شدن به صورت طبیعی را ندارند، می‌توانند از روش آی وی اف که درصد موفقیت بالایی هم دارد، استفاده کنند. اگر شما هم جزو کسانی هستید که به فکر استفاده از این روش برای بارداری شده‌اید و به دنبال اطلاعاتی کامل، مفید و دقیق هستید، این متن میتواند به شما کمک کند. ما در این متن درباره روش آی وی اف، کاندیداهای مناسب انجام این روش، مراحل انجام آن و در نهایت درباره عوارض این کار صحبت خواهیم کرد.
آی وی اف مخفف کلمات In Vitro Fertilization است که بارورسازی تخمک در آزمایشگاه یا همان لقاح مصنوعی معنا میشود. به طور ساده می‌توان گفت در این روش اسپرم مرد به تخمک زن منتقل شده و لقاح در آزمایشگاه صورت می‌گیرد، پس از آن جنین تا مرحله‌ای در همان محیط می‌ماند و پرورش می‌یابد و سپس از طریق گردن رحم یا سرویکس به رحم زن منتقل می‌گردد. معمولا این روش برای زوج‌هایی استفاده میشود که اسپرم‌ها از نظر تعداد و میزان تحرک کافی نبوده و ضعیف هستند و همچنین تعداد تخمک‌های آزاد شده نیز به اندازه کافی نیستند. به معنای دیگر هنگامی که هر دو نفر (زن و مرد) برای باروری دچار مشکلاتی باشند، می‌توان از روش آی وی اف استفاده نمود.
همانطور که گفته شد زوج‌هایی که هر دو نفرشان برای باروری دچار مشکل باشند، می‌توانند از این روش استفاده نمایند. اما مشکلات و موارد دیگری هم هستند که موجب میشوند زوج‌ها به سمت انجام عمل درمانی آی وی اف روی بیاورند. به طور کلی این روش برای کسانی استفاده میشود که دارای مشکلات زیر باشند:
کسانی که دارای التهاب شدید لوله ها (هیدروسالپنکس)، انسداد لوله‌ها و چسبندگی‌های شدید لگنی هستند
خانم‌هایی که آندومتریوز شدید دارند
افرادی با اختلالات تخمک‌گذاری و یا دارای کاهش ذخیره تخمدانی
افرادی که به دلیل سن بالا قادر به باروری نیستند
افراد با نازایی بدون توضیح
مردان با میزان اسپرم ناکافی یا حتی صفر یا اسپرم با تحرک ضعیف یا شکل غیر طبیعی
زوج های با مشکلات ژنتیک یا با سابقه بیماری ژنتیک در خانواده که خواهان تعیین‌سلامت جنین پیش از بارداری هستند
زوج هایی که خواهان تعیین جنسیت فرزند هستند
انجام آی وی اف در آزمایشگاه بوده و در یک پروسه حدودا سه تا چهار هفته‌ای کامل می‌گردد. در این روش اسپرم به تخمک منتقل میشود و هنگامی که جنین به صورت موفقیت‌آمیزی ایجاد شد و تا مرحله‌ای رشد کرد، درون رحم زن قرار داده میشود. انجام این روش دارای مراحل مختلفی است که از آن جمله به تحریک تخمدان‌ها، جمع آوری تخمک‌ها، جمع آوری اسپرم‌ها، لقاح آزمایشگاهی، انتقال جنین و در نهایت لانه‌گذاری و بارداری اشاره میشود. لازم به ذکر است که دو هفته بعد از اتمام عمل آی وی اف آزمایش بتا (تست خون بارداری) انجام می‌گیرد تا وضعیت و شرایط بارداری مورد بررسی قرار گیرد.
عمل درمانی آی وی اف برای بهبود شرایط باروری در 6 مرحله انجام می‌گیرد که در ادامه هر کدام از آنها را توضیح خواهیم داد. همانطور که گفته شد انجام این 6 مرحله به علاوه معاینات و بررسی‌های اولیه در حدود 3 تا 4 هفته به طول می‌انجامد.
مرحله اول از انجام آی وی اف شامل تزریق داروهای هورمونی است که است که توسط آن تخمدان‌ها تحریک شده و تخمک بیشتری تولید میکنند. در واقع با این کار به جای تولید یک تخمک، چندین تخمک بالغ تولید میشود. همچنین در این مرحله لازم است که توسط سونوگرافی و در بعضی از موارد آزمایش خون تشخیص داده شود که امکان استخراج تخمک وجود دارد یا خیر.
جمع آوری تخمک‌ها حدود ۱۲-۱۴ روز پس از شروع داروهای تزریقی هورمونی و حدود ۳۰-۳۶ ساعت پس از تزریق داروی آزادسازی تخمک ها انجام میشود. برای تخمک گیری یا جمع آوری تخمک‌ها از یک سوزن بسیار باریک و مخصوص برای خارج کردن تخمک‌ها از واژن استفاده میشود. این عمل معمولا در اتاق عمل و با یک بیهوشی کوتاه مدت انجام میشود. این کار با کمک دستگاه سونوگرافی انجام می‌گیرد. تخمک‌های خارج شده مورد بررسی قرار می‌گیرند و اگر دارای شرایط مناسب بودند، برای انجام مراحل بعدی آی وی اف آماده میشوند.
همان روزی که تخمک‌ها جمع آوری شدند، اسپرم نیز از مرد گرفته میشود. نمونه اسپرم نیز در آزمایشگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد و اسپرم‌های با فعالیت بالاتر شناسایی میشوند. مردان باید تا ۲-۵ روز قبل از جمع آوری اسپرم رابطه جنسی نداشته باشند.
لقاح مصنوعی یا لقاح آزمایشگاهی در همان روزی که تخمک‌ها و اسپرم‌ها جمع آوری شدند، انجام می‌گیرد. در این مرحله تخمک‌های بازیابی شده با اسپرم پیوند داده میشود تا لقاح صورت گیرد. جالب است بدانید که معمولا در حدود 100 هزار اسپرم به ازای یک تخمک استفاده میشود. اگر این اتفاق به صورت طبیعی انجام نشد، باید اسپرم را درون سیتوپلاسمی (ICSI) تزریق کنند، در بعضی از مراکز همه عمل‌های آی وی اف بصورت میکرواینجکشن انجام میشود.
حدود 12 تا 18 ساعت پس از انجام لقاح مصنوعی از باروری و شرایط و وضعیت آن اطمینان حاصل میکنند و اگر این کار موفقیت آمیز بوده باشد، جنین را به مدت دو تا پنج روز در همان محیط آزمایشگاهی نگهداری میکنند و سپس بر حسب شرایط خانم و تصمیم درمانی پزشک، جنین ها فریز میشوند یا به رحم مادر منتقل میشوند.
حال لازم است که جنین به رحم زن منتقل شده و تخمک‌های بارور شده در دیواره رحم لانه‌گزینی کنند. انتقال جنین معمولا بعد از آماده سازی رحم و توسط پزشک انجام میشود. معمولا قبل و بعد از انتقال جنین داروهایی به مادر تجویز میشود و به وی گفته میشود دو هفته بعد از انتقال جنین آزمایش خون بارداری انجام دهد. اگر تست بارداری مثبت بود داروها ادامه می یابد و یک هفته بعد سونوگرافی جهت بررسی وضعیت جنین یا جنین ها انجام میشود.
اگرچه هدف از انتقال جنین بارداری تک قلویی هست ولی از آنجایی که همه جنین ها قابلیت لانه گزینی ندارند، گاهی برای افزایش شانس بارداری بیش از یک جنین انتقال داده میشود.
مزایای اصلی آی‌وی‌اف عبارتند از:
این روش نیز به مانند هر عمل درمانی دیگر میتواند با عوارض و حتی خطراتی همراه باشد. حتی ممکن است روش آی وی اف برای زوجی جوابگو نبوده و موفقیت آمیز نباشد. تعدادی از عوارض و ریسک‌هایی که با آی وی اف همراه است در زیر آورده شده:
عوارض مربوط به جمع آوری تخمک: سوزنی که در این مرحله استفاده میشود ممکن است باعث ایجاد پارگی‌های جزیی در رگ‌های خونی و دیگر اندام‌ها شود.
سندروم تحریک بیش از حد تخمدان: OHSS یا سندروم تحریک بیش از حد تخمدان زمانی اتفاق می‌افتد که دارو جهت تولید تخمک بیشتر به زن تزریق میشود. در این حالت تخمدان‌ها متورم و دردناک میشوند.
احتمال سقط جنین: این اتفاق همانند حاملگی‌های طبیعی ممکن است در روش آی وی اف نیز رخ دهد. هر چه سن مادر بالاتر باشد احتمال سقط جنین بیشتر است و اساسا علت سقط جنین خود آی وی اف نیست و به کیفیت جنین بستگی دارد.
حاملگی خارج رحمی: اگر تخمک بارور شده در خارج از بافت رحم لانه گزینی کند، حاملگی خارج رحمی رخ می‌دهد که البته احتمال بروز این مشکل پایین است.
حاملگی چند قلو: احتمال بارداری چند قلو در زنانی که آی وی اف میکنند بالاست.
زایمان زودرس و وزن کم: احتمال وجود چنین مشکلاتی در روش آی وی اف بالاست.
در ادامه به برخی از پرسش‌های رایج می‌پردازیم:
شواهدی مبنی بر تخریب تخمدان به دنبال عمل پانکچر یا تخمک کشی (خارج کردن تخمک ها از تخمدان با هدایت سونوگرافی) یا خارج کردن تخمک از تخمدان همراه با سونوگرافی در دست نیست. در عوض گزارش‌هایی نشان داده است که به دنبال بیوپسی تخمدان، در زوج‌هایی که مدت طولانی نازا بوده‌اند، حاملگی رخ داده است، این بدان معنی است که ممکن است ورود سوزن به تخمدان‌ها طی عمل تخمک کشی حتی آثار مثبتی برای باروری فرد داشته باشد.
نه، به‌طور معمول. اما جراح باید بتواند برای ورود سوزن در محل مناسب برای خروج تخمک، به‌وسیله سونوگرافی یا روش‌های جراحی، فولیکول را ببیند.
در این صورت امکان خارج کردن تخمک از تخمدان وجود نخواهد داشت و به همین علت است که در طول دوره آی وی اف تیم پزشکی با بررسی سطح خونی هورمون‌ها به طور دقیق از تخمک گذاری زودرس جلوگیری میکنند. یا انجام سونوگرافی و تنظیم دقیق زمان مصرف داروهای آزاد سازی تخمک ها و همچنین رعایت فاصله زمانی مناسب بین مصرف داروی آزاد سازی وعمل تخمک کشی از آزاد شدن زودرس تخمک‌ها جلوگیری میکنند.
بله، معمولا به‌دلیل زخمی که در نتیجه سوراخ کردن دیواره مهبل توسط سوزنی که فولیکول را خارج می‌کند، ایجاد میشود؛ لکه‌بینی بعد از خروج تخمک رخ می‌دهد. لکه‌بینی به‌صورت خون روشن از مهبل 24 تا 48 ساعت پس از خروج تخمک رخ می‌دهد. اگر خونریزی به حدی باشد که بتواند نوار بهداشتی را آغشته به خون کند، باید فورا به پزشک مراجعه شود.
بهتر است در این مورد از پزشک سوال شود اما معمولا مراقبت‌های زیر توسط اکثر پزشکان توصیه میشود:
پرهیز از مصرف سیگار، قهوه، الکل و داروها.
خودداری از بلند کردن وسایل سنگین.
اجتناب از کار سنگین خانه و فعالیت‌های شدید.
خودداری از فعالیت‌های ورزشی چون شنا، اسب‌سواری و ایروبیک، البته انجام فعالیت های ورزشی در صورتی که از قبل انجام میشده. به همان صورت و با همان شدت قبلی.
استفاده نکردن از حمام آفتاب، سونای گرم، وان آب داغ و جکوزی.
این امر به شخص بستگی دارد. اولین دلیل برای به تاخیر انداختن آن، ارائه فرصتی به بیمار برای بازگشت دوره ماهانه طبیعی است که حدود ۲ تا ۳ دوره ماهانه طول می‌کشد.اما لزومی ندارد که برای آن صبر کنیم و می‌توان از سیکل بعدی هم انتقال جنین را انجام داد. به شرطی که از نظر پزشکی مشکلی وجود نداشته باشد.
تعداد مشخص و محدودیت خاصی وجود ندارد. این مسئله به تصمیم زوج و پزشک آنها بستگی دارد.
پیشنهاد ما این است که مرد حداقل ۴۸ ساعت قبل از زمان خارج کردن سلول‌های جنسی از انزال خودداری کند (اما نه بیش از ۵ تا ۶ روز)! این احتیاط سبب میشود که نمونه مایع منی گرفته شده برای آی وی اف، بیشترین تعداد اسپرم سالم و متحرک را داشته باشد.
با وجود اینکه زمان پرهیز از مقاربت جنسی برای پیشگیری از تخریب سلول جنینی تعیین نشده، اغلب پزشکان حداقل ۲ تا ۳ هفته پرهیز از مقاربت را پیشنهاد میکنند. از نظر تئوریک، انقباضات رحم که به دنبال اوج لذت جنسی (ارگاسم) رخ می‌دهد، میتواند برای مراحل اول لانه‌گزینی جنین در رحم مزاحمت ایجاد کند اما این فرضیه در مطالعات ثابت نشده است. با این وجود نزدیکی در شب قبل از انتقال جنین توصیه میشود چرا که بعضی پزشکان معتقدند این‌کار شانس حاملگی را افزایش می‌دهد.
بعضی توصیه میکنند حدود ۲۴ ساعت بعد از انتقال جنین به رحم، زن کاملا بی‌حرکت باقی بماند. از ورزش‌های شدید مانند دویدن، اسب سواری و شنا و … تا زمان تثبیت حاملگی باید خودداری کرد. اما انجام سایر فعالیت‌های روزانه منعی ندارد. اما تاثیر مثبت هیچکدام از این‌توصیه ها در مطالعات اثبات نشده است. ضمن اینکه در زنانی که داروهای هورمونی برای سیکل انتقال جنین مصرف میکنند استراحت مطلق با افرایش احتمال لخته شدن خون‌‌در رگ ها میتواند با خطر آمبولی و مرگ همراه باشد. بنابراین بهترین توصیه به خانم ها این است که فعالیت معمول قبلی را ادامه دهند و از کار سنگین بپرهیزند.
در ۲ هفته‌ای که بعد از انتقال جنین، مادر در انتظار رسیدن وقت تثبیت حاملگی است، لکه‌بینی میتواند به چند معنی باشد: اول اینکه جنین لانه‌گزینی کرده است. دوم اینکه یکی از جنین‌ها لانه‌گزینی کرده در حالی‌که دیگری جدا شده است. سوم اینکه زمان خونریزی ماهانه رسیده و مادر حامله نیست.
همیشه و در هر سه حالت در هنگام لکه‌بینی باید به پزشک اطلاع داد. حتی زمانی‌که لکه‌بینی شدید است، لازم است تست حاملگی انجام شود. اما عموما لکه بینی معنای خاصی ندارد و نیاز به اقدام خاصی هم نیست.
حاملگی با هیچ‌گونه علامت خاصی از جمله تهوع، علایم مشابه عادت ماهانه و… ثابت نمی‌شود. بلکه باید تست حاملگی انجام گیرد. تست خون دو هفته بعد از انتقال جنین نشان می‌دهد که آیا بارداری صورت گرفته است یا خیر.
بله، ۲۵ درصد حاملگی‌ها به‌دنبال آی وی اف دوقلو هستند (به‌طور طبیعی در جامعه این مقدار یک هشتادم است) در مورد سه‌قلوها احتمال ۲ تا ۳ درصد است.
این سوِال سختی است که تصمیم‌گیری راجع به آن به مسایل زیادی بستگی دارد از جمله: سن، تعداد آی وی اف‌های انجام شده، درصد چندقلویی در مرکز پزشکی مورد نظر، … و در نهایت احساس فرد راجع به این تعداد. در بعضی کلینیک‌ها اجازه انتقال بیش از ۳ جنین را نمی‌دهند چرا که در این صورت عوارض حاملگی زیاد و احتمال حاملگی سالم و تولد نوزاد کامل کمتر خواهد شد. اما بعضی‌ها در مورد زنان بالای ۳۵ سال و آنهایی که آی وی اف‌های ناموفق زیادی داشته‌اند؛ انتقال بیش از ۳ جنین را توصیه میکنند.
جنین‌های اضافی در صورت لزوم قابل فریز شدن هستند تا در دوره‌های بعدی آی وی اف (بعد از‌آی وی اف ناموفق) مورد استفاده قرار گیرند. البته سرنوشت بقیه جنین‌های اضافی مسایل و مشکلات اخلاقی زیادی را در بین جامعه پزشکی برانگیخته است که در این مبحث نمی‌گنجد.
