خبرگزاری مهر، گروه استانها – کورش دیباج: در راستای کاوش‌های باستان‌شناسی و احیای بافت‌های تاریخی اصفهان، بررسی و معرفی گذر کمر زرین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شریان‌های حیاتی و تاریخی این شهر در دستور کار قرار گرفت. این گذر که در بخش‌های مرکزی و تاریخی اصفهان واقع شده است، نه‌تنها به‌عنوان یک مسیر ارتباطی، بلکه به‌عنوان گواهی از تاریخ و تحولات فرهنگی پیش از اسلام و پس‌ازآن به‌شمار می‌آید. پیشنهاد پژوهشی و تحلیلی پیرامون این گذر، به‌ویژه با توجه به یافته‌های اخیر که اطلاعات جدیدی از لایه‌های تاریخی اصفهان به‌دست می‌دهد، فرصتی است برای پی‌بردن به جزئیات تاریخی کمتر شناخته‌شده این شهر. هدف از تهیه این گزارش، بررسی جامع‌تر اهمیت گذر کمر زرین از جنبه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی، باستان‌شناسی و شهری و همچنین معرفی آن به‌عنوان یک پروژه موفق درزمینهٔ حفظ و احیای میراث شهری است.
اهمیت این پروژه ازآن‌جهت است که گذر کمر زرین می‌تواند به‌عنوان یک پیوند میان‌دوره‌های مختلف تاریخی و به‌ویژه دوره‌های پیش از اسلام و اسلامی اصفهان عمل کند. علاوه بر آن، تبدیل این گذر به یک موزه باز شهری، می‌تواند به‌عنوان الگویی نوین برای حفاظت از میراث فرهنگی در سایر شهرهای ایران مطرح شود. در این گزارش، تلاش شده تا با بررسی نظرات کارشناسان و پژوهشگران حوزه باستان‌شناسی، مرمت، معماری و مطالعات شهری، ابعاد مختلف این پروژه به‌طور دقیق و مستند ارائه شود.
هیچ سایتی مشابه کمرزرین در کشور وجود ندارد
عیسی اسفنجاری، عضو هیئت علمی گروه مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان، در خصوص گذر کمر زرین و اهمیت آن برای باستان‌شناسی و مرمت شهری اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: گذر کمر زرین یک محوطه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد است که در محدوده شهری اصفهان قرار دارد. تاکنون هیچ سایت مشابهی در داخل شهر پیدا نشده است. این گذر، به ویژه با کاوش‌هایی که در راستای پژوهش‌های تاریخی صورت گرفته، می‌تواند به ما اطلاعاتی از دوران پیش از اسلام در اصفهان بدهد و لایه‌های جدیدی از تاریخ این شهر را آشکار کند.
وی می‌افزاید: ما در محدوده شهری اصفهان آثار زیادی از دوره‌های مختلف تاریخی داریم، اما عمده آثار مربوط به دوره سلجوقی است و آثار مربوط به دوره‌های پیش از اسلام و صدر اسلام کمتر به چشم می‌خورد. به همین دلیل، اهمیت گذر کمر زرین دوچندان می‌شود، چرا که این محله، به‌ویژه محله یهودیه که پیش از اسلام در آن سکونت داشتند، با ویژگی‌هایی نظیر دیواره سنگی و مسیر خود، نشان‌دهنده یک شریان حیاتی اصفهان پیش از دوره اسلامی است.
اسفنجاری ادامه می‌دهد: این پروژه می‌تواند پیوستگی میان دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی را به نمایش بگذارد و روایت‌های جدیدی از تاریخ این شهر برای مخاطبان خلق کند. از آنجایی که خیابان‌ها و گذرها عناصری بی‌زمان هستند، به نظر می‌رسد که قدیمی‌ترین عنصر این مجموعه، خود گذر است که درواقع محله‌ها و میدان‌های تاریخی شهر را شکل داده است.
گذر کمر زرین ستون فقرات شهر اصفهان است
وی در توضیح بیشتر می‌افزاید: گذر کمر زرین به‌عنوان یک شریان حیاتی در شهر اصفهان، ابتدا از یک دروازه در شمال شهر شروع می‌شود و به دروازه دیگری در جنوب می‌رسد. این گذر، به مرور به دیگر بخش‌های مهم شهر مانند میدان کهنه، بازار، میدان نقش جهان و حتی پل خواجو وصل می‌شود. درواقع، این گذر به نوعی ستون فقرات شهر اصفهان محسوب می‌شود و به همین دلیل باید به‌عنوان یک عنصر اصلی در تاریخ و هویت شهر شناخته شود.
عضو هیئت علمی گروه مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان همچنین به طرح تبدیل گذر کمر زرین به موزه باز شهری اشاره کرد و می‌گوید: گذر کمر زرین می‌تواند به‌عنوان یک موزه باز شهری تبدیل شود، به‌گونه‌ای که تمامی اصفهان را یک موزه بزرگ زندگی در نظر بگیریم. این ایده نه تنها گردشگری، بلکه آموزش، پژوهش و معرفی ریشه‌های تکنولوژیک و صنعتی شهر را نیز در بر می‌گیرد. با اینکه هنوز پژوهش‌ها در این زمینه در مراحل ابتدایی قرار دارند، اما این پروژه می‌تواند سرآغازی برای کاوش‌های اساسی درزمینهٔ میراث شهری باشد و به‌عنوان یک مدل برای دیگر پروژه‌ها و طرح‌های مشابه در کشور عمل کند.
اسفنجاری در ادامه به اهمیت اتصال آثار باستانی به زندگی روزمره شهروندان اشاره و در ادامه اظهار می‌کند: یکی از چالش‌های مهم در طراحی موزه‌های باز شهری این است که چگونه بتوان آثار باستانی را به‌گونه‌ای حفظ کرد که همزمان زندگی روزمره مردم را مختل نکند. درواقع، هدف این است که گذر کمر زرین همچنان به‌عنوان گذری فعال و قابل دسترس برای شهروندان باقی بماند و در عین حال، بازدیدکنندگان بتوانند از کاوش‌های تاریخی و آثار مدفون آن دیدن کنند.
نظارت بر حفاظت و بهینه‌سازی گذر کمر زرین
وی در پاسخ به پرسش‌هایی در خصوص حفاظت از این سایت می‌افزاید: برای جلوگیری از ناکامی در این پروژه، باید ساختارشناسی دقیقی انجام شود و پیوستگی میان آثار باستانی، تاریخ شهری وزندگی روزمره مردم حفظ شود. در بسیاری از کشورهای اروپایی مانند انگلستان و یونان، این مدل از موزه‌های باز شهری موفقیت‌آمیز بوده و اکنون می‌توانیم این تجربه را در ایران نیز به‌کار ببریم.
اسفنجاری می‌گوید: گذر کمر زرین می‌تواند به یکی از نقاط مهم گردشگری شهر اصفهان تبدیل شود. همانطور که میدان نقش جهان، چهارراه، مسجد جامع و بازار جزو نقاط گردشگری معروف شهر اصفهان هستند، گذر کمر زرین نیز به‌عنوان یک عنصر تاریخی و فرهنگی جدید می‌تواند به این منابع اضافه شود و بازدیدکنندگان و گردشگران را به خود جذب کند.
گذر کمر زرین فرصتی برای نمایش لایه‌های تاریخی و زیست روزمره اصفهان
وحید قاسمی، معمار و کارشناس مطالعات شهری، در خصوص گذر کمر زرین به خبرنگار مهر می‌گوید: گذر کمر زرین برای من آموزنده بود و به علت کاوش‌هایی که آقای دکتر علی شجاعی اصفهانی، باستان شناس انجام داده بودند، من با این پروژه آشنا شدم و از دیدن آن بسیار خوشحال شدم. اما پیش از اینکه آموزنده باشد، این پروژه به ما یادآوری می‌کند که در اصفهان یک لایه زیسته تاریخی داریم که شاید کمتر به آن پرداخته شده باشد، به‌ویژه اصفهان سلجوقیه که در نظر عموم کمتر پرداخته شده است. بنابراین فکر می‌کنم مهم‌ترین درسی که این پروژه خواهد داشت، این است که ما با اصفهانی بزرگ و متکثر در اشکال مختلف زیستی روبه‌رو هستیم.
وی ادامه می‌دهد: ما در تاریخ اصفهان شاید بیشتر با دوره صفوی آشنا باشیم و کمتر اطلاعات دقیقی از دوران‌های پیشین مانند دوره‌های صدر اسلام و سلجوقی داریم. در این میان، محله‌ها و فضای اجتماعی شهر در این دوران‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. از جمله این لایه‌های تاریخی، گذر کمر زرین است که کاوش‌های آن اطلاعات بسیار مهمی را در اختیار ما قرار می‌دهد.
این کارشناس مطالعات شهری در پاسخ به پرسش پیرامون کاربری مناسب برای گذر کمر زرین اظهار می‌کند: گذر باید همچنان گذر باشد، اما از منظرهای مختلف به نظر من باید فضایی برای زیست روزمره شهری باشد. این موضوع بسیار اهمیت دارد زیرا این گذر نباید تنها به‌عنوان یک مکان تاریخی محدود شود، بلکه باید ویژگی‌هایی همچون گردشگری و معرفی شهر را در خود داشته باشد. این ویژگی‌ها باید به‌گونه‌ای در طراحی گذر گنجانده شوند که مردم بتوانند از آن به‌طور روزمره استفاده کنند.
وی با اشاره به امکان تبدیل گذر کمر زرین به یک موزه باز شهری می‌گوید: اگر این پروژه به‌عنوان یک موزه باز شهری در نظر گرفته شود، باید به‌گونه‌ای طراحی شود که به زندگی روزمره مردم وابسته باشد. موزه باز شهری باید به‌عنوان فضایی زنده و پویا عمل کند و به مردم این امکان را بدهد که تاریخ را در کنار زندگی روزمره خود مشاهده کنند. باید این فضا به‌گونه‌ای باشد که همزمان با زندگی روزمره مردم، آنها تاریخ را تجربه کنند.
روایت‌پردازی شهر و اهمیت روایت در گذر کمر زرین
قاسمی در ادامه می‌گوید: یکی از نکات بسیار مهم در این پروژه، روایت‌پردازی شهر است. به نظر من، روایت باید به‌گونه‌ای شکل بگیرد که مردم اصفهان خود را در آن پیدا کنند. اگر این پروژه به‌درستی روایت‌پردازی شود، تأثیر زیادی بر شناخت مردم از تاریخ و هویت شهری اصفهان خواهد گذاشت. این کار باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که هر فردی که وارد این گذر می‌شود، بتواند ارتباط خود را با تاریخ و فرهنگ اصفهان برقرار کند.
وی در پایان می‌افزاید: این پروژه می‌تواند یک گام مهم در شناخت تاریخ شهری اصفهان و نشان دادن تعامل میان تاریخ وزندگی روزمره مردم باشد. این اقدامات می‌توانند منجر به ایجاد یک فضای شهری منحصر به‌فرد و جذاب برای گردشگران و اهالی اصفهان شوند.
گذر کمر زرین؛ فرصت طلایی برای نمایش تاریخ شهری اصفهان
مصطفی ده پهلوان، رئیس اسبق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور در خصوص گذر کمر زرین و اهمیت آن برای شهر اصفهان، به خبرنگار مهر می‌گوید: این گذر بخشی از تاریخ مهم اصفهان است که در یک بافت تاریخی قرار دارد. همانطور که می‌دانید، اصفهان به‌عنوان یک شهر با تاریخ پرارزش، مقصد بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی است. برای بسیاری از گردشگران، اصفهان به‌ویژه با دوران صفوی شناخته می‌شود، اما اطلاعات کمتری در مورد دوران‌های پیش از صفوی، از جمله محله‌ها و فضای اجتماعی شهر در دوره‌های مختلف تاریخی داریم. کشف لایه‌های جدید تاریخی در گذر کمر زرین به ما این امکان را می‌دهد که اطلاعات بیشتری از تاریخ اصفهان به‌دست آوریم.
گذر کمرزرین؛ کشف لایه‌های تاریخی اصفهان پیش از صفویه
وی ادامه می‌دهد: بافت‌های تاریخی شهرهای ایران، به‌ویژه اصفهان، آسیب‌های زیادی دیده‌اند. لایه‌های زیرین این بافت‌ها، مانند آنچه در گذر کمر زرین کشف شده، می‌تواند اطلاعات بسیاری از سیر تاریخی شهر به ما بدهد. این کشف، برای باستان‌شناسان بسیار مهم است و می‌تواند به‌عنوان یک نمونه موفق از همکاری بین شهرداری، میراث فرهنگی و دانشگاه‌ها برای حفاظت از این لایه‌های تاریخی باشد.
رئیس اسبق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور تاکید می‌کند: گذر کمر زرین می‌تواند به‌عنوان یک نمونه مطالعاتی و پژوهشی به شهرداری و میراث فرهنگی اصفهان افتخار دهد. این پروژه می‌تواند نمونه‌ای از همکاری مثبت بین ارگان‌های مختلف برای حفاظت از تاریخ شهری و نمایش آن به مردم و گردشگران باشد. در بسیاری از کشورهای جهان، مانند فلورانس، روم و ترکیه، شاهد آن هستیم که آثار تاریخی در سطح خیابان‌ها و زیر شیشه‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند، اما متأسفانه در شهرهایی مانند اصفهان، همدان و شیراز، کمتر به این موضوع توجه شده است.
مدیریت و نگهداری مداوم گذر کمر زرین برای حفاظت از آثار تاریخی
وی می‌گوید: برای استفاده از گذر کمر زرین، باید از مدیریت شهری صحیح و با درایت بهره گرفت. یکی از بهترین کاربری‌ها برای این گذر، تبدیل آن به یک فضای موزه‌ای است که در آن بتوان تاریخ شهر را به‌طور زنده به نمایش گذاشت. البته این پروژه باید به‌طور مستمر مدیریت و نگهداری شود تا از آسیب‌های احتمالی مانند باد، باران و رفت‌وآمدهای انسانی محافظت شود. در غیر این صورت، ممکن است آثار تاریخی در معرض تخریب قرار گیرد.
ده پهلوان ادامه می‌دهد: اینکه برخی از محوطه‌های تاریخی در معرض آسیب قرار گیرند، مسئله‌ای جدی است. ما باستان‌شناسان معمولاً معتقدیم اگر آثار تاریخی در معرض آسیب جدی قرار گیرد، بهتر است که به‌طور موقت پوشیده شوند تا آسیب کمتری ببینند. اما اگر این آثار به‌درستی حفاظت شوند و به یک فضای موزه‌ای تبدیل شوند، می‌توانند به یک جاذبه گردشگری ارزشمند تبدیل شوند.
چالش‌های مالی و نیاز به حمایت ارگان‌های مختلف برای ادامه پروژه
وی همچنین به چالش‌های مالی در پروژه‌های باستان‌شناسی اشاره و در ادامه می‌گوید: مسائل مالی برای پروژه‌های باستان‌شناسی همیشه یکی از چالش‌ها بوده است. پژوهشگاه میراث فرهنگی نمی‌تواند به‌طور مستقیم بودجه‌های مورد نیاز را تأمین کند، اما درزمینهٔ سیاست‌گذاری و نظارت علمی بر پروژه‌ها می‌تواند حمایت لازم را ارائه دهد. در این پروژه‌ها، شهرداری‌ها و اداره کل میراث فرهنگی استان باید نقش فعال‌تری ایفا کنند و حمایت‌های مالی و مدیریتی را انجام دهند.
رئیس اسبق پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور می‌افزاید: در دوره مسئولیت من در پژوهشگاه، سعی کردیم از تمام ظرفیت‌ها برای حمایت از پروژه‌های باستان‌شناسی استفاده کنیم. اکنون نیز اگر پروژه گذر کمر زرین ادامه یابد، پژوهشگاه به‌طور جدی از آن حمایت خواهد کرد، اما نیاز است که ارگان‌های مختلف از جمله میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان نیز به‌طور فعال در این پروژه مشارکت کنند.
نقدی به کاوش‌های باستان‌شناسی کمرزرین وارد نیست
وی اظهار می‌کند: کاوش‌های انجام‌شده در گذر کمر زرین کاملاً بر اساس اصول علمی و برنامه‌ریزی شده صورت گرفته است. این پروژه، ناظر علمی داشت و حتی بازدیدهای عمومی از آن انجام شده است. تاکنون هیچ نقد جدی مبنی بر اشتباه بودن کاوش‌ها وجود نداشته است و تنها یک اختلاف نظر جزئی در تحلیل برخی فضاها توسط یک نفر مطرح شده است که این اختلاف سلیقه در هر امری طبیعی است.
گذر کمرزرین؛ فرصتی برای حفاظت از تاریخ و احیای محوطه مسجد جامع اصفهان
نازنین شهیدی، معمار در خصوص اهمیت گذر کمر زرین و اقداماتی که در راستای حفاظت و ساماندهی این منطقه در حال انجام است، به خبرنگار مهر می‌گوید: مسئله‌ای که درباره گذر کمر زرین باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم، نه تنها از لحاظ تاریخی بلکه از دیدگاه شهری نیز اهمیت دارد. شهرداری اصفهان تصمیم گرفته است به حفظ این کاوش‌های باستانی توجه کند که به نظر من این اقدام بسیار ارزشمند است. درواقع، این نخستین‌بار است که چنین اقدامی در اصفهان صورت می‌گیرد و می‌تواند به‌عنوان الگویی برای دیگر شهرهای ایران در پروژه‌های مشابه باشد.
وی ادامه می‌دهد: در سرزمین تاریخی‌مان، باید هنگام انجام پروژه‌ها، اهمیت لایه‌های تاریخی شهرها را مدنظر قرار دهیم. این اقدام شهرداری در راستای حفاظت از تاریخ و توجه به گذشته شهر، اقدام بسیار مثبتی است.
این معمار به موضوع ساماندهی محیط اطراف مسجد جامع اصفهان نیز اشاره و در ادامه می‌گوید: گذر کمر زرین به دلیل نزدیکی به مسجد جامع می‌تواند نقش مهمی در ساماندهی بافت اطراف مسجد ایفا کند. در حال حاضر، بافت اطراف مسجد جامع دچار بی‌نظمی است و نیازمند بازنگری و توجه بیشتری است. اگر این منطقه به‌عنوان یک موزه باز شهری ساماندهی شود، می‌تواند نه تنها برای مردم و گردشگران جذاب باشد، بلکه به بافت تاریخی مسجد جامع نیز افزوده‌ای مهم به حساب آید.
وی اظهار می‌کند: دانشگاه هنر اصفهان از ابتدا برای انجام پروژه‌های مرمتی و احیای بافت‌های تاریخی در شهر شکل گرفته است. بنابراین، همکاری بین دانشگاه هنر اصفهان و دیگر ارگان‌های شهر از جمله شهرداری می‌تواند گام مهمی در جهت حفاظت و بهبود وضعیت بافت‌های تاریخی اصفهان باشد.
شهیدی تاکید می‌کند: در پروژه‌های مرمتی و شهری، هیچ‌یک از متخصصین به‌تنهایی نمی‌توانند کار کنند. این پروژه‌ها نیازمند همکاری گروهی از معماران، باستان‌شناسان و مرمت‌کاران است که در کنار یکدیگر بتوانند به شکل‌دهی یک فضای شهری تاریخی بپردازند. اگر پروژه گذر کمر زرین به‌درستی و به‌خوبی اجرا شود، می‌تواند به‌عنوان الگویی موفق برای دیگر پروژه‌های مشابه در سطح کشور مطرح شود.
وی خاطرنشان می‌کند: چنین پروژه‌هایی می‌تواند به ارتقای جایگاه معماری و مرمت شهری در کشور کمک کند و نمونه‌ای از همکاری بین رشته‌ای درزمینهٔ‌های باستان‌شناسی، مرمت و معماری را به نمایش بگذارد.
کمرزرین ابرپروژه فرهنگی برای احیای تاریخ شهری اصفهان
از صحبت کارشناسان در این گزارش می‌توان این استنباط را کرد که گذر کمر زرین می‌تواند به‌عنوان یک جاذبه گردشگری مهم در اصفهان شناخته شود و به معرفی تاریخ غنی این شهر کمک کند. این پروژه، با حفظ و نمایش لایه‌های تاریخی نهفته در دل شهر، می‌تواند همزمان به‌عنوان یک مرکز علمی و پژوهشی، و یک جاذبه فرهنگی برای گردشگران داخلی و خارجی عمل کند. بنابراین، اهمیت این پروژه تنها به‌عنوان یک پروژه مرمتی و باستان‌شناسی بلکه به‌عنوان یک پروژه شهری و فرهنگی باید مورد توجه قرار گیرد تا به‌طور مؤثر به احیای تاریخ شهری و میراث فرهنگی اصفهان کمک کند.
