از ابتدای دهه ۱۹۹۰ میلادی و متعاقب فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، گرجستان و سوریه روابط دیپلماتیک عادی و متعارفی نداشتند. دو کشور در آن مقطع سفارت های خود را بازگشایی نکردند و در عوض، از طریق سفارت سوریه در ایروان، پایتخت ارمنستان، و نیز سفارت گرجستان در قاهره، مصر با یکدیگر ارتباط برقرار کردند. اگرچه روابط دمشق با تفلیس در مقایسه با روابط سوریه و ارمنستان و حتی جمهوری آذربایجان در سطح بالایی قرار نداشت، اما سیاست خارجی سوریه در قبال گرجستان از رویکردی متعادل و متوازن برخوردار بود که تحت تأثیر روابط گرجستان با روسیه و غرب قرار نداشت.

هنگامی که روسیه جنگ خود را علیه گرجستان در مناطق آبخازیا و اوستیای جنوبی در اوت ۲۰۰۸ آغاز کرد، موضع سوریه نمونه بارز این رویکرد متعادل و متوازن بود. بشار اسد، رئیس جمهور سوریه در جریان سفر خود به مسکو، ایالات متحده را به اعمال استانداردهای دوگانه در قبال این دو منطقه جدا شده متهم کرد و اظهار داشت که «غرب حقوق مردم آبخازیا و اوستیای جنوبی را نادیده می گیرد». اسد در آن زمان در حمایت آشکار از کرملین مدعی شد در صورتی که گرجستان آغاز کننده جنگ باشد، موضع روسیه کاملاً مناسب است. اما از سوی دیگر، سوریه فراتر از این انتقاد صریح پیش نرفت و بر خلاف روسیه، نیکاراگوئه و نائورو که تا پایان سال ۲۰۰۹ استقلال مناطق آبخازیا و اوستیای جنوبی را به رسمیت شناختند، از شناسایی استقلال این دو منطقه خودداری کرد.

حرکت به سمت رویکرد نامتوازن

رویکرد متوازن دمشق در قبال گرجستان پس از شروع جنگ داخلی سوریه در مارس ۲۰۱۱ میلادی به تدریج تغییر کرد. برخلاف نقش اساسی «ترکیه» در رویکرد نامتوازن سیاست خارجی سوریه در قبال جمهوری آذربایجان و ارمنستان، «روسیه» نقش کلیدی در رویکرد جدید دمشق در قبال گرجستان داشت. در نخستین گام، آبخازیا در سال ۲۰۱۳ میلادی یک نماینده به اصطلاح وزارت خارجه آبخازیا را در سوریه منصوب کرد که منجر به اولین تماس غیررسمی بین نمایندگان سوری و طرف آبخازی در دسامبر ۲۰۱۵ در مسکو شد. ویاچسلاو چیریکبا، وزیر امور خارجه آبخازیا و ریاض حداد، سفیر سوریه در روسیه در سال ۲۰۱۵ در مسکو با یکدیگر ملاقات کردند تا در مورد روابط دوجانبه گفتگو کنند. متعاقب این دیدار، چیریکبا اظهار داشت که: «در هر دو طرف تمایل زیادی برای تقویت و گسترش روابط سوریه و آبخازیا وجود داشت. آیا سوریه سرانجام [استقلال] آبخازیا را به رسمیت خواهد شناخت؟ من معتقدم هر چیزی ممکن است، اما این یک تصمیم مستقل سوریه است».

ساکنان آبخازیا در نوامبر ۲۰۱۶ میلادی با در دست داشتن پرچم ها و بنرهای سوریه به زبان های عربی و روسی برای نشان دادن حمایت و همبستگی خود با مردم سوریه، در سوخومی [مرکز منطقه آبخازیا] به خیابان ها آمدند. رئیس جمهور وقت منطقه آبخازیا، رائول خاجیمبا خطاب به شرکت کنندگان در این تظاهرات قول حمایت بی چون و چرا از «مردم برادر سوریه» در مبارزه آن ها برای «صلح دربرابر تروریسم» را داد.

در این بین، دمشق در رویکرد خود به اوکراین نیز احساسات مشابهی برای روسیه از خود نشان داد. در نوامبر ۲۰۱۶ میلادی، سوریه پس از کوبا، نیکاراگوئه، ونزوئلا، افغانستان و کره شمالی، ششمین کشوری شد که الحاق شبه جزیره کریمه اوکراین به روسیه را به رسمیت شناخت؛ اقدامی که غرب آن را غیرقانونی می‌دانست. در همین حال، به عنوان نشانه ای از توسعه روابط بین سوریه و آبخازیا، در دسامبر ۲۰۱۶ میلادی، سوخومی [مرکز منطقه آبخازیا] میزبان اولین تورنمنت کشتی آزاد بین تیم های ملی دو طرف بود. در اوایل همان سال نیز نخستین محموله کمک های بشردوستانه – ۱۲ تن آب معدنی کودور – از سوی وزارت امور خارجه و کمیته عودت بازگشت [دیاسپورای آبخازی] و با حمایت وزارت دفاع روسیه به سوریه ارسال شد.

این نزدیکی در نوامبر ۲۰۱۷ میلادی با امضای توافقنامه تجارت آزاد بین دمشق و سوخومی به اوج خود رسید و راه را برای امکان به رسمیت شناختن استقلال آبخازیا در سال بعد هموار کرد. بدین ترتیب سوریه پس از روسیه، نیکاراگوئه، ونزوئلا و نائورو پنجمین کشوری شد که در ۲۹ می ۲۰۱۸ میلادی استقلال دو منطقه جداشده گرجستان یعنی آبخازیا و اوستیای جنوبی را به رسمیت شناخت. رژیم‌ های آبخازیا و اوستیای جنوبی این تصمیم را در آن زمان ستایش کردند. در واکنش به این تحولات، گرجستان بلافاصله روابط دیپلماتیک خود را با سوریه قطع کرد.

گسترش روابط سوریه با مناطق جدا شده از گرجستان

پس از به رسمیت شناختن آبخازیا و اوستیای جنوبی توسط سوریه، مقامات این دو منطقه در سفرهایی رسمی به دمشق، سفارتخانه‌های خود را در سوریه افتتاح کردند که نمونه بارز آن، سفر خاجیمبا، وزیر خارجه آبخازیا، به دمشق در سال ۲۰۱۸ میلادی بود. در این سفر، بشار اسد «نشان اموی» را که بالاترین افتخار اعطا شده توسط جمهوری عربی سوریه بود، به خاجیمبا اعطا کرد. در مقابل، خاجیمبا نیز «نشان درجه یک آپژا» بالاترین افتخار آبخازی، را به اسد اعطا کرد، و پیمان مشارکت با سوریه را امضا کرد. در ادامه این روند رو به رشد، دو طرف یادداشت تفاهم دیگری در «زمینه رایزنی ‌های سیاسی» در سال ۲۰۲۲ میلادی امضا کردند.

بازگشت دیاسپورای آبخازی

در این میان، بازگشت دیاسپورای آبخازیا از سوریه- مشابه بازگشت جامعه ارامنه سوری به ارمنستان- به نقطه کلیدی در روابط بین سوریه و آبخازیا تبدیل شد. در یک پیچ و تاب تاریخی قابل توجه، حضور آبخازها در سوریه به لشکرکشی روسیه تزاری در قرن نوزدهم برای فتح قفقاز شمالی بازمی گردد که طی آن میلیون ها آبخاز و دیگر بومیان منطقه را به سوی ترکیه، سوریه و سایر بخش های امپراتوری عثمانی سابق کشاند. با شروع جنگ داخلی در سوریه، دیاسپورای آبخازی کارزار بازگشت خود را آغاز کرد. در این رابطه، خاجیمبا معتقد بود که «هزاران آبخازی در پایان قرن نوزدهم مجبور به ترک وطن خود شدند. امروز، فرزندان آن پناهندگان، از حق قانونی برای بازگشت به خانه برخوردار شده اند». اظهار نظر او در آن زمان را می توان تلاشی برای افزایش جمعیت برای تقویت ادعای استقلال این منطقه دانست و همچنین توضیح می دهد که چرا آبخازیا سریعتر از اوستیای جنوبی سفارت خود را در دمشق افتتاح کرده است.

در مورد انگیزه‌های بشار اسد، به نظر می‌رسد که دولت سوریه مناطق جدایی‌طلب گرجستان را به‌عنوان ژستِ سپاسگزاری از روسیه به دلیل تلاش‌هایش علیه مخالفان رژیم اسد به رسمیت شناخت. تفلیس مدت‌ها مسکو را متهم کرده بود که متحدان خود را برای به رسمیت شناختن مناطق آبخازیا و اوستیای جنوبی تحت حمایت روسیه در ازای دریافت کمک‌های نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک تحت فشار قرار داده است. با این وجود، تصمیم دمشق برای شناسایی استقلال این دو منطقه، نفوذ تقریباً بی‌رقیب مسکو بر سوریه را در مقایسه با دیگر شرکای استراتژیک روسیه نشان می داد. مسکو سال‌ها از بلاروس، ارمنستان، چین و کره شمالی خواسته بود تا روابط دیپلماتیک با سرزمین‌های جدایی‌طلب گرجستان برقرار کنند، اما موفقیت‌ی به دست نیاورد. ضمن این که، رویکرد کرملین محور و نامتعادل و نامتوازنِ سیاست خارجی سوریه به همین جا ختم نشد و در ژوئن ۲۰۲۲ میلادی، پس از آغاز تهاجم گسترده روسیه به اوکراین، دمشق استقلال جمهوری ‌های خلق دونتسک و لوهانسک را به رسمیت شناخت. در پی این تصمیم دولت اوکراین نیز مانند گرجستان روابط دیپلماتیک خود را با سوریه قطع کرد.

سقوط اسد: آیا تغییراتی در راه است؟

اما به نظر می رسد پس از سقوط ناگهانی رژیم اسد در ۸ دسامبر ۲۰۲۴ میلادی، این شرایط به تدریج در حال تغییر است و اکنون بسیاری از رویکردهای سیاست خارجی مورد بازنگری قرار خواهند گرفت. در یک تحول شایان توجه، یک هیئت بلندپایه اوکراینی به رهبری «آندری سپیگ»، وزیر امور خارجه این کشور، با احمد حسین الشرع، رهبری جدید سوریه و رئیس هیئت تحریر الشام، که قبلا ابومحمد جولانی شناخته می شد، در اواخر دسامبر در دمشق دیدار کرد. پس از این سفر، «یالچین رفیع ‌اف»، معاون وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان با اسعد الشیبانی، وزیر امور خارجه جدید سوریه دیدار و گفتگو کرد و مقرر شد سفارت این کشور در سوریه پس از ۱۲ سال بازگشایی شود و فعالیت خود را از سر بگیرد.

اما سقوط رژیم اسد در زمانی اتفاق افتاد که گرجستان پس از انتخابات پارلمانی ۲۶ اکتبر ۲۰۲۴ میلادی و نیز انتخاب رئیس جمهور جدید در ۱۴ دسامبر درگیر بحران سیاسی فراگیری بود. با این وجود، اگر شرایط سیاسی در گرجستان تثبیت شود، انتظار می رود تفلیس نیز مانند اوکراین روابط خود را با سوریه عادی سازی کند. پیش شرط مهم این روند، پس گرفتن به رسمیت شناختن آبخازیا و اوستیای جنوبی توسط دولت جدید سوریه است که گامی مهم در خروج از سیاست خارجی روسیه محور سوریه در قفقاز جنوبی خواهد بود. این امر به نوبه خود می تواند به بسته شدن نمایندگی آبخازیا در دمشق، توقف بازگشت مهاجران و دیاسپورای آبخازی به سوریه و نیز بازگشایی سفارتخانه های سوریه و گرجستان در پایتخت های دو کشور منجر شود. در نهایت با توسعه روابط اقتصادی و تجاری، ممکن است شاهد بازگشت دانشجویان سوری به دانشگاه های گرجستان نیز باشیم که پس از قطع روابط تفلیس و دمشق مجبور به ترک گرجستان شدند.

این مقاله برای نخستین بار به زبان انگلیسی در «منارا» (MANARA) در مجمع خاورمیانه و شمال آفریقا Cambridge Middle East and North Africa Forum (MENAF)  در دانشگاه کمبریج در بریتانیا در ۲۵ فوریه ۲۰۲۵ میلادی منتشر شده است.

منبع: ایراس

311311