این روز‌ها سریال پرهزینه «معاویه» که از شبکه ام‌بی‌سی عربستان‌سعودی در ماه مبارک رمضان به نمایش درمی‌آید، به‌سرعت به یکی از موضوعات داغ محافل رسانه‌ای و مجازی تبدیل شده است. این اثر با تمرکز بر زندگی معاویه بن ابی‌سفیان، بنیانگذار سلسله امویان، به یکی از حساس‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام می‌پردازد و به این خاطر از همان ابتدا موجی از واکنش‌ها را در میان مخاطبان جهان اسلام، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی برانگیخته است. تا لحظه‌ای که نگارنده این متن را یادداشت می‌کند ٧ قسمت این سریال پخش شده و براساس تحلیل‌هایی که از قسمت‌های پخش شده معاویه صورت گرفته، به‌نظر می‌رسد این اثر فارغ از روایت تاریخی خود، یک هدف مشخص داشته و آن چیزی نیست جز تلاش برای «بازآفرینی» (Rebranding) تصویر سیاسی محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان برای مخاطب عرب زبان، با بهره‌گیری از ریشه‌های تاریخی باشد.
این گزاره به چند دلیل قابل اثبات است.
1. شباهتی بحث‌برانگیز
یکی از نکات برجسته سریال، شباهت ظاهری و رفتاری لجین اسماعیل، بازیگر نقش معاویه، با محمد بن سلمان است. از ژست‌های بدنی گرفته تا نوع بیان و نگاه و حتی راه رفتن و آسان‌گذاری کلمات، این شباهت ناخودآگاه مخاطب را به یاد تصویرسازی رسانه‌ای ولیعهد عربستان در سال‌های اخیر می‌اندازد اما این تقلید ظاهری تنها بخش کوچکی از ماجراست.
شخصیت‌پردازی معاویه در سریال به گونه‌ای است که او را به‌عنوان فردی جاه‌طلب و مصمم به توسعه و پیشرفت تکنوکراتیک نشان می‌دهد که با ابزار‌های گاه غیرسنتی و حتی غیرمذهبی، با عبور از نظر خلفا به دنبال رفاه مردم است. این ویژگی‌ها، یادآور روایت رسمی سعودی از بن‌سلمان به‌عنوان رهبری نوگرا و تحول‌خواه است که موانع سنتی و دینی را کنار می‌زند.
در این روایت، خلفای سه‌گانه و امام علی(ع) اغلب به‌عنوان چهره‌هایی ساده و خیرخواه، اما فاقد قدرت کافی برای پیشبرد جامعه، به‌تصویر کشیده می‌شوند. این رویکرد، تقابل جدیدی میان «پیشرفت» (نماد معاویه) و «عقب‌ماندگی» (نماد سنت‌گرایان مذهبی) ایجاد می‌کند که با گفتمان اصلاحات بن‌سلمان، ازجمله پروژه «چشم‌انداز ۲۰۳۰»، هم‌راستا به نظر می‌رسد.
2. کمرنگ کردن معنویت در بازنمایی تصویر رهبران اهل سنت و امیرالمؤمنین
یکی از انتقادات جدی به سریال، غیاب وجوه معنوی شخصیت‌هایی چون امام علی(ع) و خلفای اهل سنت است. در حالی که این چهره‌ها در از منظر مخاطبان اهل سنت، نماد‌های عمیق معنویت و هدایت جامعه اسلامی‌اند و این سریال آن‌ها را به‌صورت آدم‌هایی زمینی، خطاکار، عجول و گاهی منفعل نشان می‌دهد. برای نمونه صحنه احتضار عمر بن خطاب فاقد هرگونه عمق احساسی یا معنوی مورد انتظار از طرف اهل سنت است.
این روش که حتی صدای علمای الازهر مصر را درآورده را عده کثیری تاکنون تحریف تاریخی می‌دانند و دلیل آن همان برجسته‌سازی معاویه و همسوسازی او با اهداف توسعه‌محور می‌باشد.
تغییر پارادایم؛
3. از شیعه و سنی به توسعه و سنت
برخلاف انتظار اولیه که سریال را دعوای تاریخی میان شیعه و سنی می‌دانستند، تمرکز اصلی سریال بر دوگانه «توسعه‌خواهی در برابر سنت و دین» است. معاویه در این روایت تصویری، با تکیه بر تجمل و رفاه ظاهری، به‌عنوان پیشگام توسعه و پیشرفت معرفی می‌شود، در حالی که خلفا و امام علی(ع) به‌عنوان نگهبانان سنت‌هایی ترسیم می‌شوند که گاه مانع تحولند. این نگاه، انعکاسی از سیاست‌های کنونی عربستان است که بن‌سلمان را به‌عنوان چهره‌ای نوگرا و گروه‌های سنتی و مفتی‌ها را به‌عنوان موانع پیشرفت معرفی می‌کند. این تغییر زاویه روایی، پیام مستقیمی به مخاطبان امروزی دارد: برای پیشرفت، باید از برخی قید‌های سنتی و دینی گذشت.
4. اعتراضات تاریخی و موضع الازهر
سریال با انتقادهای گسترده‌ای از سوی محققان و علما مواجه شده است. الازهر مصر، به‌عنوان یکی از مراکز معتبر اهل سنت، تماشای آن را حرام اعلام کرده و از تحریف تاریخ سخن گفته است. منتقدان ازجمله در فضای مجازی، به ساده‌سازی وقایعی چون شورای خلافت پس از عمر یا روابط عثمان با معاویه اعتراض دارند و معتقدند سریال روایتی یک‌جانبه و غیرمستند ارائه می‌دهد. این انتقادات نشان می‌دهد سریال بیش از آنکه به‌دنبال دقت تاریخی باشد، هدف‌گذاری رسانه‌ای و ایدئولوژیک دارد.
5. ضعف‌های فنی؛ چالشی برای جلب مخاطب
از منظر فنی و فرمالیستی، سریال در زمینه طراحی صحنه، لباس و گریم با مشکلات جدی رو‌به‌رو است. در زمینه لباس و گریم بازیگران، شما به هیچ‌عنوان اثری از یک سریال حرفه‌ای تلویزیونی که صد میلیون دلار خرجش کرده‌اند نمی‌بینید. خصوصاً آنکه برای ما ایرانی‌ها لباس‌ها و دکور‌های معاویه یادآور سریال‌های ایرانی مانند «مختارنامه» هستند، اما با کیفیتی پایین‌تر.
این شباهت‌ها، همراه با دکور‌های ساده و سیاهی‌لشکر کم‌تعداد، از کمبود خلاقیت یا سوء‌مدیریت حکایت می‌کند به نحوی که این ضعف‌ها، سریال معاویه را در مقایسه با آثار فاخر تاریخی ایرانی نظیر مختار و امام علی و مردان آنجلس کم‌اثر جلوه می‌دهد.
6. جایگاه رسانه‌ای و اهداف استراتژیک
سریال «معاویه» بخشی از استراتژی رسانه‌ای عربستان برای گسترش نفوذ فرهنگی است. با سرمایه‌گذاری در تولیدات تاریخی-مذهبی، ریاض می‌کوشد روایتی متمایز از تاریخ صدر اسلام ارائه دهد که با منافع سیاسی‌اش هم‌راستا باشد. این رویکرد، مشابه سریال‌هایی چون «عمر»، در راستای تقویت جایگاه عربستان در معادلات منطقه‌ای و جهانی طراحی شده است.
نتیجه آنکه سریال «معاویه» فراتر از یک اثر تاریخی-مذهبی، آینه‌ای از سیاست‌های معاصر عربستان است. با بازآفرینی معاویه به‌عنوان نمادی از نوگرایی و توسعه، این اثر تلاش می‌کند مشروعیت اقدامات محمد بن سلمان را تقویت کند. اما ضعف‌های تاریخی، فنی و انتقادات گسترده، از جمله موضع الازهر، نشان می‌دهد این سریال با چالش‌های جدی روبه‌روست. پیش‌بینی می‌شود این سریال نیز مانند سریال‌های پرخرج دیگر ام‌بی‌سی با یک برد اثرگذاری کوتاه‌مدت به فراموشی سپرده شود.
