خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: تولید و پخش سریال «معاویه» از شبکه «MBC» عربستان با واکنش های مختلفی مواجه شده است. در این گزارش سعی کردیم با رصد رسانه‌های رسمی و فضای مجازی، نوع واکنش کشورها و افکار عمومی در جهان اسلام از کشورهای عرب‌زبان، شبه‌قاره هند، و جنوب شرق آسیا تا ترکیه و حوزه اروپا را بررسی کنیم؛ نتیجه این رصد رسانه‌ای در ادامه می‌آید:
لازم به تأکید است که واکنش رسمی و فضای مجازی ایران، عراق و مصر (اینجا) و دیگر موضع‌گیری‌های جسته‌وگریخته رسانه‌ها، شخصیت‌ها و مقامات در جهان اسلام در این گزارش نیامده و تلاش شده تا مناطق و کشورهایی در دنیای اسلام هدف بررسی قرار گیرد که کمتر به آن پرداخته شده و یا چندان به آن توجهی نشده است.
«معاویه» در حوزه اروپا و جنوب شرق آسیا
دیدگاه مسلمانان در کشورهای اروپایی در شبکه‌های اجتماعی را می‌توان ذیل چهار عنوان کلی تقسیم‌بندی کرد:
۱- نگرانی‌های تاریخی و فرقه‌ای: برخی از کاربران نسبت به نحوه نمایش تاریخ اولیه اسلام، به‌ویژه نمایش چهره‌هایی مانند امام علی (ع)، معاویه و درگیری آنها انتقاد دارند.
۲- بازنمایی فرهنگی: بسیاری از مسلمانان اروپایی به فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی اسلام علاقه‌مند هستند، اما سریال معاویه را تحریف وقایع یا ناتوانی در بازنمایی اسلام می‌دانند؛ به گونه‌ای که با هویت مسلمانان انطباق ندارد.
۳- نقد سینمایی و هنری: گروهی دیگر از کاربران شبکه‌های اجتماعی در این حوزه اگرچه کیفیت تولید، لباس و تنظیمات را مناسب ارزیابی کردند، اما به دیالوگ‌ها و نحوه نمایش شخصیت‌های تاریخی انتقاد دارند.
۴ -رسانه‌های غربی و ادراک عمومی: برخی از کاربران نگران این موضوع هستند که غیرمسلمانان این سریال را به اشتباه تفسیر کنند و موجب تقویت روایت‌های تاریخی تفرقه‌انگیز در حوزه اروپا و جنوب شرق آسیا شود.
سریال معاویه در وب سایت reddit.com نیز قرار گرفته، اما با پخش ۳ قسمت از آن تنها حدود ۱۰۰ کامنت منتشر شده است که می تواند نشان دهنده استقبال نه چندان زیاد از سریال باشد. وبسایت تحلیلی parrot analytics در یک بررسی گزارش داده که تقاضای مخاطبان برای مجموعه معاویه کمتر از یک دهم میانگین سریال های تلویزیونی در آلمان است.
پاکستان و شبه‌قاره هند
بررسی‌های ما در فضای مجازی نشان داد که در رسانه های رسمی پاکستانی و شبه‌قاره هند واکنش خاصی به سریال «معاویه» نداشتند و تنها «بی بی سی اردو» در گزارشی به اطلاعاتی درباره این سریال از جمله ساختار، کارگردان و بازیگران و همچنین واکنش های بین المللی به آن (مثل ممنوع‌شدن پخش آن در برخی کشورها) پرداخته است.
شبکه‌های اجتماعی اردوزبان نیز نسبت به پخش سریال معاویه ساکت بودند و تاکنون هیچ واکنشی نشان نداند؛ تنها یکی از مفتیان اهل سنت درباره این سریال با انتشار پیامی تصویری به شدت سریال معاویه را نقد و آن را بهانه‌ای برای تثبیت نظام موروثی آل سعود تفسیر کرد.
بازتاب «معاویه» در جامعه ترکیه
رصد رسانه‌ها و فضای مجازی ترکیه‌ای نشان می‌دهد که سریال «معاویه» هنوز در ترکیه دوبله نشده، اما با زیرنویس زبان ترکی در دسترس عموم قرار داد. برخی از رسانه‌های خبری ترکیه به موضوع سریال «معاویه» پرداخته‌اند، اما نوع پوشش خبری آنها انتقادی نیست و بیشتر جنبه گزارشی دارد. به‌عنوان مثال سایت خبرترک (HaberTürk) صرفاً به مشخصات و عوامل و نحوه تولید این سریال و واکنش‌های عراق، مصر و ایران نسبت به آن پرداخته است. روزنامه «نفس» نیز با استفاده از تیتر «سریال معاویه جهان عرب را به دو بخش تقسیم کرد»، تلاش کرده تنها به واکنش‌های جهان عرب بپردازد.
همچنین در سایت رسمی «سازمان دیانت ترکیه»، در جایگاه مهم‌ترین و اولین سازمان دینی این کشور، هیچ اشاره‌ای به این سریال نشده و این سازمان هیچ نظری درباره سریال معاویه منتشر نکرده است حساب وبسایت «دیلی اسلامیت» در شبکه اجتماعی «ایکس» با انتشار پیامی به پخش این سریال و زیرنویس خودکار آن اشاره کرده و در این پیام از «حضرت معاویه» نام برده است که نوع واکنش کاربران به این توئیت جالب توجه بوده است.
چند نمونه از نظرات کاربران ترک‌زبان:
@Filistinligenc_حالا که اینطور است فیلم شیطان را هم بسازند و به اسم اصحاب پیامبر به خورد مردم دهند
@MKA۵۵۰۷۳۳۱۴۵۲۸۳ سریالی که برازنده رژیم سعودی است. منبع مشروعیت وجود آل سعود، ذهنیت معاویه است.
@Fatihipek۹Ipek معاویه چگونه «حضرت معاویه» شد؟!
@bidayet۲۳ برای ایجاد فتنه میان مسلمانان این سریال ازسوی موساد تولید شده است
همچنین «رضا اویلوم» استاد دانشگاه و منتقد سینما در ترکیه در گفتگو با خبرنگار مهر گفت که «جامعه ترکیه عموماً به این گونه سریال ها اهمیتی نمی‌دهد و بیشتر ترجیح می‌دهد بر دیگر تحولات در کشورها تمرکز داشته باشد. به همین دلیل تحلیل و یا اخبار قابل توجهی در رسانه های ترکیه در خصوص سریال معاویه وجود ندارد. خیلی از مردم حتی خبر ندارند چنین سریالی تولید شده است.» «مصطفی کمال اردومول» از روزنامه نگاران کهنه کار ترکیه نیز افزود: رسانه های ترکیه و جامعه واکنشی به این موضوع نداشته است.
موضع‌گیری و پیام تصویری «ذلفی لیوانلی» نویسنده و هنرمند مشهور ترکیه‌ای درباره سریال «معاویه» نیز بیان‌کننده بخشی از فضای عمومی حاکم بر افکار عمومی مسلمانان ترکیه است
وبسایت شبکه «الجزیره» به عنوان یکی از رسانه‌های تأثیرگذار در جهان عرب با انتشار گزارشی مسائل فنی و محتوایی سریال «معاویه» را بررسی کرد. به نوشته الجزیره «بحث و جدل‌ها در خصوص سریال معاویه تا حد زیادی قابل پیش بینی بود، اما انتقادات درباره ضعف های فنی و بی دقتی در تولید این سریال جای بررسی دارد. این در حالی است که یک بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری برای تولید سریال معاویه صرف شده؛ بودجه ای که تاکنون صرف هیچ کار تولیدی عربی نشده است. تولید کنندگان این سریال، عنان کار را به دست خیال خود داده تا تاریخ را دوباره بنویسند و شخصیت هایی بسازند که با آنچه در کتب تاریخی آمده مغایرت داشته باشند. در برخی موارد مانند جنگ های بدر و احد یک بررسی خیلی کوتاه و سریع اتفاق افتاده و آن طور که باید به این تحولات پرداخته نشده است. شکل خانه ها، طراحی صحنه، لباس ها حتی نورپردازی با ویژگی های اجتماعی و فرهنگی آن دوره کاملاً در تضاد است. در خصوص شخصیت ابوبکر نیز با وجود آنکه راویان وی را دارای یک بدن نحیف توصیف کرده اند، در این سریال با یک بدن قوی ظاهر شده که بسیار تعجب آور است. تغییرات صورت گرفته در این سریال از حد و مرز خود خارج شده و حتی لباس زنان در این دوره از تاریخ شبه جزیره عرب و اسلام به صورت نامناسبی طراحی شده است. زنان مسلمان در آن دوره بنا به روایت کتب تاریخی چنین لباس هایی نمی پوشیدند.»
نگارنده در ادامه می‌نویسد: در این سریال حتی سال تولد معاویه بن ابوسفیان که در کتب تاریخی سال ۱۵ قبل از هجرت پیامبر (ص) ثبت شده، ۱۳ قبل از هجرت مطرح شده است. علاوه بر این، معاویه در این سریال قبل از فتح مکه، مسلمان نشان داده می شود و در حال وضو گرفتن به تصویر کشیده شده است؛ این در حالی است که کتب تاریخی به اسلام آوردن معاویه بعد از ورود سپاه مسلمانان به مکه اشاره کرده اند. تولید کنندگان این سریال به خود زحمت نداده اند از کارشناسان تاریخی برای به تصویر کشیدن این مرحله حساس از تاریخ مسلمانان استفاده کنند؛ به عنوان مثال یکی دیگر از اشتباهات تاریخی در این سریال استفاده از شمشیرهای دمشقی است که تا آن دوره شناخته شده نبوده اند. در ابتدای کار سریال، با توجه به دکورهای باشکوه و بودجه هزینه شده، تصور می شد با قوی ترین سریال اسلامی در تاریخ سینمای کشورهای عربی رو به رو هستیم اما معلوم شد که این سریال ضعف محتوایی دارد. نحوه سخن گفتن معاویه که انتظار می رفت بلیغ و حماسی باشد ضعیف و سست، بدون احساس است. شخصیت ها در این سریال عمق ندارند و سطحی هستند. تولید کنندگان سریال معاویه حتی در جزئیات شخصیت معاویه و ابعاد سیاسی زندگی وی و معاونانش غور نکرده اند. آنها باید می دانستند که در برابر یک تنش ۱۴ قرنی قرار دارند که تا به امروز به پایان نرسیده است.
از عربستان چه خبر؟
تاکنون هیچ مقام رسمی حکومت عربستان، به عنوان سفارش‌دهنده و کارفرمای اصلی سریال «معاویه» به این سریال واکنش نشان نداده است، اما کاربران عرب‌زبان در شبکه اجتماعی ایکس با هشتگ «#مسلسل_معاویه» درباره این سریال بحث می‌کنند؛ رصد و بررسی این هشتگ نشان می‌دهد که نخبگان و فعالان بعضاً سرشناس سعودی رویکردی حمایتی از این سریال دارند و برخی نیز رویکردی انتقادی دارند و کاربرانی از کویت و بحرین نیز از این سریال انتقاد می‌کنند و خواستار توقف آن هستند. مثلاً «جاسم الجزاع» از کویت می‌نویسد که «ظاهرا پخش سریال معاویه باید متوقف شود. این سریال متناسب آن دوره نیست. صحنه های ناپسندی از صحابه آن دوران به تصویر کشیده است.»
«بدر بن سعود» نویسنده سعودی در گفتگو با روزنامه «ریاض» با حمایت تلویحی از سریال معاویه گفت که «به طور طبیعی این نوع آثار همواره محل مجادله و اختلاف است اما پس از آنکه ابهامات برطرف شد، این اختلافات نیز رنگ باخته و نمایش سریال به روال عادی بر می گردد. سریال عمر نیز چنین واکنش هایی را داشت اما بعداً دیدیم که در نقاط مختلف جهان به نمایش گذاشته شد. به جای پرداختن به حواشی باید فکر کرد که این شخصیت های استثنایی را چگونه به جهان معرفی کنیم.» با این حال «عبدالعزیز القدیر» حقوقدان سعودی با مقایسه سریال «عمر» و سریال «معاویه» گفت: عمر شاهکار فصاحت زبانی است و نمی توان آن را با معاویه مقایسه کرد که یک دیالوگ سرد و بی روح و خالی از بلاغت بر آن حاکم است. علاوه بر این سریال عمر دارای مولفه‌های بسیار ارزشمندی بود و تا به حال رقیبی برای آن تولید نشده است.
«ترکی الحمد» نویسنده و استاد دانشگاه و از چهره های سرشناس سعودی نیز دراین‌باره گفت: «امیدوارم که سریال معاویه بتواند وظیفه تاریخی خود را به درستی ادا کند. معاویه یک شخصیت بزرگ برای اسلام و مسلمانان است. این اثر را باید به دور از حب و بغض ارزیابی کنیم.» وحید الغامدی، نویسنده سعودی هم افزود: امیدوارم چهره های مذهبی و رجال دین دخالت نکنند و اجازه دهند مردم سریال را مشاهده کنند.
کاربری عربستانی به نام «السید احمد» نیز نوشت: از زمانی که شمشیر علیه امام علی علیه السلام کشیده شد و تاریخ تحریف شد، مزدورانی هستند که با نوشتن و ساختن سریال های این چنینی ارتزاق می کنند. هر گاه دچار اختلاف شدی به علی علیه السلام پناه اقتدا کن.
جمع‌بندی
شاید اتکا به داده‌های رسانه‌های رسمی و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای بررسی و تحلیل واقعیت یک پدیده چندان دقیق نباشد، اما نمی‌توان یک‌سره آن را هم رد کرد؛ در واقع هم‌اکنون رصد رفتار کاربران شبکه‌های اجتماعی جزئی مهم از تحلیل وقایع و کشف نظر و دیدگاه نخبگان و توده مردم یک جامعه است.
بررسی رسانه‌های کشورهای مختلف جهان اسلام و رصد رفتار کاربران در شبکه‌های اجتماعی در کشورهای عرب‌زبان، شبه‌قاره هند، و جنوب شرق آسیا تا ترکیه و حوزه اروپا نشان می‌دهد که سریال پرهزینه «معاویه» سعودی‌ها تا این لحظه توجه چندانی به خود جلب نکرده و نتوانسته اصطلاحاً در جهان اسلام موج ایجاد کند و عمده حمایت‌ها از این سریال از طرف کاربران سعودی است و یا از طرف کسانی‌ست که نگاه صرف ایدئولوژیک دارند و صرفاً از «خشم و ناراحتی رقیب» خوشحال می‌شوند و چیزی ایجابی برای دفاع از این سریال ندارند.
به نظر می‌رسد که نتیجه‌گیری درباره واکنش نهایی افکار عمومی به سریال «معاویه» هنوز زود باشد، اما رفتارهای تاکنونی در سطح رسمی و مردمی در جهان اسلام نشان می‌دهد که سریال «معاویه» صرف‌نظر از ضعف های فنی و تاریخی که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند، ماهیتاً نمی‌تواند «محل و نقطه اجماعی» برای گردهم‌آمدن مسلمانان ایجاد کند، به طوری که همه آن را «آشنا» ببینند؛ در عوض ماهیت و کارکرد آن سیاسی، شخصی و متفرق‌کننده است؛ از این رو جای تعجب نیست که نتوانسته در دل جریان‌ها و طیف‌های مختلف در جهان اسلام جا باز کند و حتی هواداران آن هم چندان شوروشوقی برای دفاع از آن ندارند.
