فرارو- در روز‌های اخیر مسعود پزشکیان، در سخنرانی خود، از میزان ۳۶ سانتیمتری فرونشست در دشت ورامین خبر داد. این در حالی است که بر اساس آمار و شواهد بیش از ۴۰۰ دشت ایران با معضل فرونشست مواجه هستند.
به گزارش فرارو، در کنار فرونشست دشت ها، ایران با بحران بی سابقه آب و در نتیجه فرسایش خاک رو‌به‌رو است. بر اساس آمار‌های ارائه شده از نهاد‌های مربوطه ایران در بین کشور‌های دنیا بیشترین نرخ فرسایش را دارد. با توجه به اهمیت و بحرانی بودن موضوع در کشور، پرسش‌هایی در خصوص چرایی این وضعیت و راه‌های نجات آن در جامعه مطرح است: دکتر باقر قرمز چشمه عضوهیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در گفت‌و‌گو با فرارو به این پرسش‌ها پاسخ داده است.
برخی معتقد هستند که در میزان فرونشست در ایران اغراق می‌شود. در این باره دکتر قرمزچشمه بیان میکنند: «در منابع رسمی بزرگنمایی در میزان فرونشست زمین و فرسایش خاک در ایران وجود ندارد، باید بپذیریم که کشور در وضعیت خیلی نامناسبی قرار دارد.
فرونشست امروزه در قریب به اتفاق دشت‌های ایران مشاهده می‌شود. زمانی که سطح آب زیرزمینی کاهش می‌یابد، کم کم آب موجود در خُلل و فُرج آبرفت از بین می‌رود و فقط هوا باقی می‌ماند. یک اسفنج را در نظر بگیرید که به شدت خشک و شکننده است و حالا با یک فشار جدید از بالا مواجه شده که باعث می‌شود زودتر فروبریزد. آبرفت نیز مانند همان اسفنج است که با خارج شدن آب از آبرفت دشت، باعث می‌شود خلل و فُرج در اثر فشار، از بین برود. این موضوع در آبرفت‌های ریز دانه بیشتر است. در حقیقت فرونشست‌ها نتیجه برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی است که عوامل دیگری مانند ساخت ساز‌های بی رویه در مناطق دشتی، احداث بدون برنامه سد‌ها نیز باعث تشدید آن شده است»
بر اساس آمار، ایران در میان کشور‌های دنیا با بیشترین میزان فرسایش خاک مواجه است. بطور متوسط هرساله بیش از ۵/۱۶ تن خاک در هر هکتار از بین می‌رود.
این کارشناس خاک وآبخیزداری معتقد هستند: «فرسایش براثر عوامل طبیعی مانند باران و باد است که باعث می‌شود خاک جابه جا شود. از سوی دیگر گاهی انسان مزید بر علت می‌شود تا این فرسایش خاک سرعت بگیرد، مانند قطع درختان، چرای بی رویه، تغییر کاربری اراضی و عوامل انسانی دیگر مانند جاده سازی و ...»
وی افزود: «کشور بیش از ۱۶۰ میلیارد متر مکعب به آبخوان‌ها بدهکار است. در برنامه ششم و هفتم توسعه این پیش بینی وجود داشت تا این حجم آب جبران شود، اما این اتفاق نیافتاده و برداشت همچنان ادامه دارد. در گذشته حجم آبی که برداشت می‌شد با نفوذ آب ناشی از ذوب برف، باران و سیلاب‌ها جایگزین می‌شد، اما در سال‌های اخیر به دلیل ساخت و ساز‌های بیش از حد، برنامه‌ای برای جبران وجود ندارد.
متخصصان در روز‌های اخیر هشدار‌های زیادی درباره افزایش فرونشست و از بین رفتن خاک و در نتیجه افزایش ریزگرد‌ها به دلیل خشک شدن تالاب ها، دریاچه‌ها و سد‌ها داده‌اند. دراین باره دکتر قرمزچشمه بیان میکنند: «تالاب‌ها و دریاچه‌ها از دو طریق آب خود را تامین میکنند، اولین راه رودخانه‌های سطحی است که وارد تالاب می‌شوند و راه دوم جریان‌های زیر زمینی است که تاثیر بیشتری نسبت به آب سطحی دارد. زمانی که ورودی کاهش یابد، حجم آب خروجی با تبخیر افزایش پیدا می‌کند. احداث چاه‌ها در اطراف تالاب‌ها مانع از ورود آب‌های زیر زمینی به تالاب‌ها و دریاچه شده و با برداشت منابع آب سطحی و یا احداث سد‌ها از جریان سطحی ورودی نیز به تالاب‌ها به شدت کاهش یافته است. به همین دلیل تالاب‌ها از بختگان گرفته تا هورالعظیم خشک شده‌اند. در عین حال در بهار و تابستان باید منتظر افزایش ریزگرد‌ها در کشور باشیم»
این کارشناس حوزه خاک و آبخیزداری بیان میکنند: «تغییر اقلیم یک بحران جهانی با عاملیت انسان است که در نتیجه آن دما افزایش یافته و باعث تغییر در رفتار بارش شده است. از سوی دیگر تغییر نوع بارش از برف به باران نیز سبب شده تا این بحران با گستردگی بیشتر مواجه باشد. تغییر بارش تاثیر زیادی در حجم آب‌های زیر زمینی دارد، زیرا برف به تدریج ذوب شده و کم کم در خاک نفوذ و در نهایت تبدیل به آب‌های زیر قشری و زیرزمینی وارد شده و کمترین میزان تبخیر را دارد. درصورتی که باران به سرعت تبدیل به رواناب شده و سیلاب‌های تند را سبب می‌شود و میزان تبخیر از سطح خاک نیز در باران بیشتر از برف است. ایران دچار بحران در حوزه‌های مختلف منابع آب، خاک و انرژی شده است و با یک بحران سه گانه، فرسایش بالای خاک، قحطی آب و افزایش نقاط بحرانی فرونشست مواجه است.»
دکتر قرمز چشمه درباره راه حل بحران افزود: «بر اساس تحقیقات پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری تنها راه نجات کشور از فرونشست و فرسایش، استفاده از سامانه مدیریت سیلاب و آب است. سیلابی که خسارت زیادی را وارد می‌کند توسط این سامانه تبدیل به نعمت می‌شود. به عنوان مثال در سیل سال ۹۸ لرستان، شهر معمولان خسارت زیادی را متحمل شد، اما در کوهدشت به دلیل پیاده سازی سامانه پخش سیلاب آسیبی به وجود نیامد.»
این کارشناس افزود: «مردم به خصوص نسل جدید باید قدر منابع کشور را بدانند و آن را امانتی از گذشته بدانند که باید مراقب آن باشند تا آیندگان نیز از آن استفاده کنند.
در ایران دو برابر میانگین جهانی آب مصرف می‌شود، در آب شرب و شهری نسبت به گذشته حجم زیادی از آب را هدر می‌دهند که این در میان جوانان و نوجوانان نمود بیشتری دارد، زیرا این افراد هیچ پیش زمینه‌ای از قطعی و نبود آب ندارند. از سوی دیگر این وظیفه اصلی رسانه ملی است که تبعات مصرف بیش از حد آب را به مردم نشان دهد. این رسانه تا به الان بطور کامل نتوانسته است، در موضوع صرفه جویی رسالت خود را انجام دهد.
مردم باید بدانند، ایران منابع آب جدید ندارد و فقط با مدیریت درست می‌توان از کمبود آب در فصل‌های پیش رو (بهار و تابستان و ...) جلوگیری کرد. کاشت درخت در دشت‌ها و کاهش چرای دام‌ها بالنفسه خوب است و می‌تواند باعث کاهش فرسایش شود، در عین حال این اقدام باید با نظارت مراجع علمی باشد. کاشت گونه‌های مهاجم و غیر بومی باعث از بین رفتن پوشش گیاهی هزار ساله خواهد شد. در نهایت صرفه جویی و تغییر نگرش در مدیریت منابع و اصلاح فرهنگ مردم تنها راه نجات ایران از فرونشست و فرسایش خاک است.»
