خبرگزاری مهر، گروه استانها: چهارشنبه آخر سال یکی از کهن‌ترین آئین‌های ایرانی است که در نقاط مختلف کشور به شیوه‌های متنوعی برگزار می‌شود. این جشن، که ریشه در باورهای باستانی ایرانیان دارد، در استان کرمانشاه نیز با مجموعه‌ای از سنت‌ها و آداب‌ورسوم خاص همراه بوده است. از روشن کردن آتش گرفته تا انجام مراسمی مانند قاشق‌زنی، فال‌گوش ایستادن و تهیه خوراکی‌های ویژه، همگی نشان‌دهنده اهمیت این شب در فرهنگ مردم کرمانشاه هستند.
کرمانشاه به‌عنوان یکی از استان‌هایی که فرهنگ و تاریخ آن تأثیر زیادی از تمدن‌های کهن گرفته است، همواره آئین‌های ملی و مذهبی را با رنگ و بوی خاص خود برگزار کرده است. چهارشنبه آخر سال نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مردم این دیار، با برگزاری مراسمی خاص، به استقبال سال نو می‌رفتند. این مراسم، که در گذشته نقش مهمی در ایجاد همبستگی اجتماعی، نشاط و امید در میان مردم داشت، امروزه با تغییرات بسیاری همراه شده است. اگرچه برخی از سنت‌های آن هنوز در برخی خانواده‌ها اجرا می‌شود، اما بسیاری از جنبه‌های اصیل آن رو به فراموشی نهاده است.
در گذشته، چهارشنبه آخر سال در کرمانشاه نه‌تنها یک شب جشن و شادی، بلکه زمانی برای زدودن غم‌ها، طلب خوشبختی و استقبال از بهار بود. مردم بر این باور بودند که آتش، عنصری مقدس است که می‌تواند بیماری‌ها، نحسی‌ها و بدی‌ها را از بین ببرد و انرژی تازه‌ای به زندگی آن‌ها ببخشد. به همین دلیل، در خانه‌ها و کوچه‌ها آتش روشن می‌کردند و با خواندن اشعار آئینی از آن می‌خواستند تا زردی و رنج‌های سال کهنه را بگیرد و سرخی و شادابی سال نو را به آن‌ها هدیه دهد.
یکی از اصلی‌ترین ارکان این شب، افروختن آتش بود. در کرمانشاه، این آتش معمولاً در حیاط خانه‌ها، پشت‌بام‌ها و گاه در معابر عمومی برافروخته می‌شد. مردم با پریدن از روی آن، جمله معروف «زردی من از تو، سرخی تو از من» را زمزمه می‌کردند که نشانه‌ای از طلب سلامتی و شادابی برای سال پیش‌رو بود. در برخی مناطق، علاوه بر پریدن از آتش، خانواده‌ها خاکستر باقی‌مانده را جمع کرده و آن را در بیرون از خانه می‌ریختند، زیرا معتقد بودند که این خاکستر حاوی بدی‌ها و غم‌های سال گذشته است و باید از خانه دور شود.
یکی دیگر از رسوم دیرینه چهارشنبه آخر سال در کرمانشاه، قاشق‌زنی بود. در این رسم، دختران و پسران جوان چهره خود را می‌پوشاندند و با در دست داشتن قاشق و کاسه‌ای کوچک، به درِ خانه‌ها می‌رفتند. صاحبخانه با ریختن آجیل، شیرینی یا خوراکی‌هایی همچون برنج و گندم برکت، نیتی خیر برای آنان می‌کرد. این آئین نوعی پیش‌بینی بخت و اقبال برای سال آینده محسوب می‌شد و اگر فرد خوراکی‌های خوبی دریافت می‌کرد، آن را به نشانه‌ای از سعادت و خوشبختی در سال نو می‌دانست.
فال‌گوش ایستادن نیز یکی دیگر از سنت‌هایی بود که بیشتر توسط دختران دم‌بخت انجام می‌شد. آن‌ها در گوشه‌ای خلوت می‌ایستادند و به مکالمات رهگذران گوش می‌دادند. اگر سخنانی امیدوارکننده می‌شنیدند، آن را نشانه‌ای از خوشبختی می‌دانستند و اگر کلمات منفی و ناراحت‌کننده می‌شنیدند، آن را به فال بد می‌گرفتند. این باور ریشه در سنت‌های دیرینه ایرانیان داشت که معتقد بودند سخنان تصادفی، نشانه‌هایی از سرنوشت هستند.
یکی از جنبه‌های مهم آئین‌های سنتی کرمانشاهیان در چهارشنبه آخر سال، تهیه و مصرف خوراکی‌های خاص این شب بود. در برخی خانواده‌ها، آش رشته، برنج و خورشت‌های محلی به‌عنوان غذایی نمادین برای این شب تهیه می‌شد. آجیل مشکل‌گشا نیز جایگاه ویژه‌ای در این مراسم داشت و مردم آن را به نیت رفع مشکلات و گشایش در زندگی خود مصرف می‌کردند.
اگرچه این آئین‌ها در گذشته با آرامش و شادی همراه بودند، اما امروزه در بسیاری از نقاط، سنت‌های اصیل چهارشنبه آخر سال جای خود را به رفتارهای پرخطر و ناهنجار داده‌اند. استفاده از ترقه‌ها و مواد محترقه، که هیچ ریشه‌ای در آئین‌های ایرانی ندارد، موجب خسارات جانی و مالی بسیاری شده است. درحالی‌که فلسفه اصلی این جشن، ایجاد همبستگی، شادی و دور کردن بدی‌ها بوده است، امروزه در برخی موارد، به‌جای همدلی و نشاط، شاهد حوادث تلخی هستیم که با روح اصلی این آئین در تضاد است.
لزوم احیای آئین‌های سنتی کرمانشاهیان در چهارشنبه آخر سال
با توجه به تغییرات ایجادشده در نحوه برگزاری این آئین کهن، ضروری است که مردم، نهادهای فرهنگی و رسانه‌ها برای احیای سنت‌های اصیل آن تلاش کنند. آموزش و آگاهی‌بخشی درباره فلسفه واقعی چهارشنبه آخر سال، می‌تواند به کاهش رفتارهای نادرست و جایگزینی آن‌ها با آئین‌های سنتی کمک کند. برگزاری جشن‌های عمومی و اجرای نمایش‌های آئینی، می‌تواند نسل جوان را با آداب و رسوم واقعی این شب آشنا کند و از فراموشی آن‌ها جلوگیری نماید.
درنهایت، چهارشنبه آخر سال در کرمانشاه، تنها یک شب جشن و شادی نیست، بلکه بخشی از هویت فرهنگی این سرزمین است. این آئین، که قرن‌ها در میان مردم این دیار جریان داشته، می‌تواند همچنان با همان شور و زیبایی گذشته ادامه یابد، اگر با آگاهی و حفظ سنت‌های اصیل برگزار شود. بازگشت به آئین‌های کهن و پرهیز از رفتارهای خطرناک، می‌تواند چهارشنبه‌سوری را بار دیگر به یک جشن واقعی، سرشار از امید، روشنایی و صمیمیت تبدیل کند.
اردشیر کشاورز، پژوهشگر و تاریخ‌نویس کرمانشاهی، در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: در گذشته، این جشن با عنوان «چهارشنبه آخر سال» یا «چهارشنبه‌های پایان سال» شناخته می‌شد و آئینی کم‌خطر و همراه با شور، شادی، چشم‌روشنی و آتش‌افروزی بود که آسیب‌های جانی و مالی به دنبال نداشت.
ریشه‌های نام‌گذاری چهارشنبه آخر سال
وی با اشاره به ریشه‌های نام این جشن افزود: در مورد معنای «سوری» تعابیر مختلفی ارائه شده است. برخی آن را به معنای «سرخی» آتش می‌دانند، که با داستان‌های کهن ایرانی همچون گذر سیاوش از آتش برای اثبات بی‌گناهی‌اش مرتبط است. این روایت، شباهت زیادی با داستان حضرت ابراهیم و نجات او از آتش دارد.
کشاورز تصریح کرد: چهارشنبه آخر سال اولین جشن و پایکوبی ایرانیان برای استقبال از بهار است که در اساطیر کهن ایرانی ریشه دارد. فلسفه روشن کردن آتش در این شب، فراری دادن اهریمن و دور کردن تاریکی بوده است، زیرا ایرانیان باستان معتقد بودند که آتش، نماد روشنایی و پاکی است.
چهارشنبه‌سوری در آئین‌های باستانی
این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های مرتبط با عنصر آتش در فرهنگ ایران باستان محسوب می‌شود. ایرانیان برخی جشن‌ها را با آب و برخی را با آتش برگزار می‌کردند؛ مانند جشن نوروز که به عنصر آب مرتبط است و جشن سده که به آتش تعلق دارد.
وی اضافه کرد: حتی در دوران خلفای عباسی نیز مراسمی مشابه برگزار می‌شد. در برخی منابع تاریخی آمده است که در این دوره، مردم مرغابی‌های رنگ‌آمیزی‌شده را به آتش کشیده و به هوا پرتاب می‌کردند تا سرخی آتش در آسمان دیده شود.
تحریف و تغییر در آئین چهارشنبه‌سوری
کشاورز با اشاره به تغییرات این آئین در گذر زمان تصریح کرد: در گذشته، مردم برای جشن گرفتن چهارشنبه‌سوری در پشت‌بام‌ها یا داخل خانه‌های خود آتش می‌افروختند. این آتش که در برخی متون به آن «آتش نوروزی» نیز گفته شده، معمولاً پیش از نوروز روشن می‌شد و تا خود نوروز ادامه داشت.
وی خاطرنشان کرد: سنت اصلی در چهارشنبه‌سوری، پریدن از روی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» بود. این شعر، نوعی دعا محسوب می‌شد که ایرانیان از آتش می‌خواستند بیماری‌ها و نگرانی‌های سال گذشته را از آن‌ها دور کند.
این پژوهشگر کرمانشاهی در ادامه با ابراز تأسف از تغییر ماهیت این آئین گفت: متأسفانه امروزه چهارشنبه‌سوری در برخی موارد با خطرات جدی همراه شده است. استفاده از مواد محترقه، به‌جای برگزاری جشن‌های سنتی، منجر به خسارات مالی و جانی می‌شود و سلامت کودکان و نوجوانان را به خطر می‌اندازد.
وی تأکید کرد: در گذشته، این جشن با آیین‌هایی همچون خراج‌گزاری سوارکاران، تیراندازی و اجرای بازی‌های سنتی همراه بود که همگی جنبه شادی و سرگرمی داشتند و هیچ‌گونه آسیبی به دنبال نداشتند.
کشاورز در پایان تصریح کرد: چهارشنبه‌سوری، چه با این نام شناخته شود و چه با عنوان «چهارشنبه آخر سال»، یکی از آئین‌های کهن ایرانی است که ریشه در اساطیر و فرهنگ باستانی مردم این سرزمین دارد.
