به گزارش خبرگزاری صداوسیما ، ۱۰ فروردین ۱۲۹۱ شمسی دو ساعت مانده به غروب، صدای توپ‌های روسی، مناجات زائران حرم رضوی را شکافت؛ سربازان روسی که با ماشین‌های مسلسل دار به سمت صحن مقدس می‌آمدند، از چند ناحیه به سوی حرم تیراندازی کردند.
اختلاف ایران با روس‌ها
آبان ماه سال ۱۲۹۰ بود که دولت روس به ایران اولتیماتوم داد تا مورگان شوستر آمریکایی را اخراج کند. زیرا مورگان که چند ماهی بود مسئولیت امور مالی ایران را به دست گرفته بود، دستور توقیف اموال شعاع السلطنه از افراد دست نشانده روس‌ها را، به جرم عدم پرداخت مالیات صادر کرد.
هنگامی که ژاندارم‌ها به فرمان شوستر به محل باغ شعاع السلطنه رفتند به بهانه اینکه املاک شعاع السلطنه در گرو بانک روس است از واگذاری آن خودداری کردند و کینه شوستر را به دل گرفتند.
یک ماه پس از ماجرای باغ شعاع السلطنه، دولت روسیه توسط وزیر مختار خود در تهران، اخطار داد که چنانچه ظرف مدت ۴۸ ساعت دولت ایران نسبت به پیشنهاد‌های روسیه ترتیب اثر ندهد، تمام روابط خود را با دولت ایران قطع خواهد کرد و هر نوع اقدامی که برای حفظ منافع خود لازم بداند، انجام می‌دهد.
سرانجام در ۲۵ آبان ماه روابط سیاسی دو کشور قطع شد و ۴ هزار نیروی نظامی روس از طریق قفقاز وارد خاک ایران شدند. سپس ایران در مقابل شرایط پیشنهاد شده روس‌ها کوتاه آمد، اما این پایان ماجرا نبود و بار دیگر روس‌ها اولتیماتوم جدیدی تعیین کرده و تهدید کردند که اگر شرایط مطرح شده پذیرفته نشود، قشون روس به مناطق مرکزی ایران حمله خواهند کرد.
مخالفت مجلس با اولتیماتوم روس‌ها
مجلس با این شرایط تحقیر آمیز مخالفت کرد؛ بنابراین قشون روس با اقدامات تنش زا به جنگ حامیان مجلس و دولت رفت. این وضعیت سبب شد ایران شرایط روسیه را بپذیرد و مجلس دوم منحل و اولتیماتوم مورد پذیرش قرار گرفت. مورگان شوستر هم ایران را به مقصد آمریکا ترک کرد. اما این موضوع نیز سبب نشد که جنایات روس‌ها پایان یابد.
جنایت روس‌ها در ایران
آنان به درگیری‌های خود ادامه دادند و در ماه محرم، تبریز را به خاک و خون کشیده و در عاشورا، ثقه الاسلام تبریزی را به دار آویختند. ایران در چنین شرایطی به نوروز ۱۳۹۱ رسید، اما هر روز خبر‌های سیاه و تلخ تری به گوش می‌رسید. قشون روس که در دی ماه سال قبل و پس از حمایت قاطع مردم مشهد از پایداری مجلس در مقابل اولتیماتوم دو گانه، به مشهد وارد شده بودند مترصد گرفتن زهر چشمی از مردم این دیار شدند.
عوامل داخلی در ایجاد ناآرامی‌ها
از طرف دیگر شخصی به نام یوسف هراتی که از دست‌نشاندگان روس‌ها در خراسان بود، پیش از این ماجرا، شورشی ساختگی در مشهد راه انداخت و در دهم فروردین‌ماه ۱۲۹۱ شمسی، ارابه‌های جنگی روس‌ها به بهانه این شورش وارد مشهد شده، اما به سمت حرم امام رضا (ع) حرکت کردند.
مقاومت مردم در برابر هتک حرمت روس‌ها
نبود ارتش و قوای نظامی در کشور سبب شد فقط عموم مردم و با دست خالی در مقابل این گستاخی روس‌ها مقاومت کنند. اما این مقاومت چندان کارساز نبود بنابراین مردم وارد حرم شدند و در‌ها را بستند. قوای روس با همه ادوات نظامی از جمله توپ‌ها و مسلسل‌ها وارد حرم شده و در نقاط مختلف از جمله پشت‌بام‌ها مستقر شدند.
دستور حمله به حرم توسط روکوی روسی
روکو، رئیس نیرو‌های روسی با بررسی دقیق نقشه گنبد مطهر و عمارت‌های آستان قدس، دستور شلیک به آن مکان مقدس را صادر کرد.
روس‌ها با شکستن پنجره‌های حرم از پشت‌بام، ضریح مقدس را به رگبار بستند و گروهی دیگر از طریق رواق دارالسیاده وارد حرم شده و مردم و ضریح مطهر را به رگبار بستند. در ادامه چند دستگاه توپ هم به پشت‌بام‌های حرم منتقل شد و گنبد مطهر حرم و گنبد مسجد گوهر‌شاد به همراه چند گلدسته حرم مورد هدف قرار گرفت و آسیب‌های جدی به آنها وارد شد.
غارت اموال توسط روس‌ها
گستاخی روس‌ها به این موارد ختم نشد، آنها چهار شبانه‌روز حرم را اشغال کردند، اموال حرم بخصوص اشیای قیمتی و تاریخی موزه حرم را غارت کردند و شمار زیادی از مردم را که طبق روایت برخی منابع تعداد آنها به بیش از ۱۰۰ نفر می‌رسد به شهادت رساندند و شمار زیادی را هم مجروح کردند.
مرحوم آیت الله میرزا حسین فقیه سبزواری یکی از شاهدان این حادثه درباره ریشه این حمله روایتی دیگر بیان می‌کند. او مخالفت با مشروطه و درخواست به سلطنت رسیدن محمد‌علی فرزند مظفرالدین‌شاه توسط شخصی به نام یوسف خان هراتی را علت بروز هرج و مرج و نا آرامی در مشهد بیان می‌کند.
یوسف هراتی از چند ماه قبل و با تحریک روس‌ها تحرکاتی در مشهد داشت و گروه‌هایی را برای شورش و هرج و مرج سازماندهی کرده بود. او جلساتش را در حرم و در صحن‌های نو (آزادی فعلی) و گوهر‌شاد برگزار می‌کرد و این‌گونه فضا را برای هجوم روس‌ها آماده کرد.
به گفته مرحوم آیت‌الله فقیه سبزواری این حمله روس‌ها به حرم در تاریخ دهم ربیع الثانی ۱۳۳۰ هجری قمری برابر با ۱۰ فروردین ۱۲۹۱ شمسی صورت گرفت و روس‌ها تا چند روز حرم را اشغال کردند و اجازه ورود به کسی نمی‌دادند. اما با پایان غائله یوسف هراتی که عامل اصلی این غائله و هتک حرمت بود هم فرار کرد و عده‌ای هم او را تعقیب کردند. هراتی به کشته و جنازه‌اش به مشهد بازگردانده شد. به این صورت غائله پایان یافت و روس‌ها هم حرم را ترک کردند.
بعد از ترک حرم، خادمان و علما بلافاصله کار مرمت و پاک‌سازی و تطهیر حرم را آغاز کردند. بخشی از اموال غارت شده توسط روس‌ها بازگردانده شد، اما بخش زیادی از اموال قدیمی و گران‌بها پس داده نشد و روس‌ها متولی حرم را با تهدید به مرگ وادار کردند بگوید همه اموال را پس گرفته است.
بخشی از این واکنش در اشعار شاعران دیده می‌شود. از میان شاعران برجسته آن روزگار، ملک الشعراء بهار (م ۱۳۳۰ ش) قصیده بلندی شامل چهل و هفت بیت سرود که در دیوان وی آمده و بند اول آن چنین است:
شعر ملک الشعراء بهار درباره واقعه به توپ بسته شدن حرم
اردیبهشت نوحه و آغاز ماتم است ماه ربیع نیست که ماه محرم است گر باد نوبهار وزد اندرین ربیع همچون محرم از چه جهان، غرق ماتم است در عاشر محرم اگر کشته شد حسین در عاشر ربیع چرا دل پر از غم است باز این مصیبت نو و این نوحه بهر چیست آن نوحه و مصیبت دیرین مگر کم است تا کی جهان به کشتن آزادگان جری ست تا کی فلک به خواری پاکان مصمم است در آخر الزمان چه غمی داده است روی بر شیعیان که بر همه غم‌ها مقدم است گویی در اهل فرش بود ماتمی عظیم کافغان و شور و ولوله در عرش اعظم است یا خود، عزای تازه و سوگ دوباره‌ای این مه برای آل محمد فراهم است پیغمبر خدای چرا نوحه می‌کند گویی به یاد قبر سلیل مکرم است شاه رضا، شهید خراسان، غریب طوس کآتش به قلب پاک وی افکنده توپ روس
ابیات بند آخر قصیده با تعبیر «توپ روس» پایان می‌پذیرد:
اسلام را شهید جفا کرد توپ روس نتوان شمردنش که چه‌ها کرد توپ روس هر ماتمی که بود، کهن شد به روزگار زین ماتم نوی که به پا کرد توپ روس آوخ که در دیار خراسان به عهد ما تجدید عهد کرب و بلا کرد توپ روس نمرودوش به بارگه حجت خدا با تیر کینه، قصد خدا کرد توپ روس دردا که رخ ز بهر خرابی چو قوم فیل بر کعبه حریم رضا کرد توپ روس آه از دقیقه‌ای که بمانند پیک مرگ در این شریف بقعه، صدا کرد توپ روس گرد ضریح سبط نبی را چو قتلگاه پر از جنازه شهدا کرد توپ روس زوار را به طوف ضریح رضا درو همچون علف به داس جفا کرد توپ روس زودا که آه بی گنهان شعله ور شود تا خاندان ظالم از آن پر شرر شود.
پژوهشگر و نویسنده: طیبه السادات حسینی
