عصر ایران؛ مهرداد خدیر- ساعاتی قبل از آن که عباس عراقچی وزیر امور خارجه به خبرگزاری دولت بگوید پاسخ رسمی ایران به نامه رییس جمهوری آمریکا "به طور مقتضی و از طریق کشور عمان" ارسال شده کمال خزاری رییس شورای راهبردی سیاست خارجی اعلام کرده بود "جمهوری اسلامی ایران همه راه‌ها را نبسته بلکه آماده مذاکره غیرمستقیم به قصد ارزیابی طرف مقابل، اعلام شرایط خود و اتخاذ تصمیم مقتضی است."
اشتراک واژۀ "مقتضی" در سخنان وزیر خارجۀ کنونی و سلف او در دولت خاتمی که حالا رییس شورای راهبردی سیاست خارجی است این احتمال را قوت می بخشد که پروژه به کمال خرازی سپرده شده باشد که هم جایگاه استراتژیک دارد و رییس شورای راهبردی سیاست خارجی و منصوب رهبری است و هم در دولت اصلاحات وزیر خارجه بوده و هم می تواند از مشاوره های جواد ظریف بهره برد.
به نظر می رسد محدودۀ فعالیت عباس عراقچی منطقه و همسایگان تعریف شده باشد و هدایت اصلی مذاکرات غیر مستقیم با آمریکا را کمال خرازی بر عهده گیرد یا از همین حالا هم عنان آن را در اختیار گرفته باشد. چرا که از مردان اصلی تأثیر گذار در سیاست خارجی علی اکبر ولایتی درگیر بیماری است و وضعیت جسمی مناسبی ندارد هر چند خانه نشین نشده و جواد ظریف هم از دولت کناره گرفته و رادیکال ها روی او حساسیت دارند و به نظر می رسد کار در دست کمال خرازی باشد که 10 آذر سال گذشته 80 ساله شد و اکنون پا به دهۀ نهم عمر خود گذاشته است.
همین که به نامۀ ترامپ پاسخ داده شده در حالی که همین امسال برای او در تهران دادگاه برگزار شده بود نشان از اتفاقاتی در سیاست خارجی دارد و حسب اعلام آقای عراقچی پاسخ رسمی روز چهارشنبه 6 فروردین 1404 "به طور مقتضی و از طریق عمان" ارسال شده است.
این که نامه را انور قرقاش مشاور دیپلماتیک رئیس امارات متحده عربی عصر روز چهارشنبه ۲۲ اسفند آورده باشد و پاسخ دقیقا دو هفته بعد از طریق کشوری دیگر فرستاده شود هم موضوع قابل تأملی است.
تأکید وزیر خارجه ایران تا اینجا بر این است که در وضعیت فشار حداکثری و تهدید نظامی مذاکره مستقیم انجام نمی شود اما مذاکره غیر مستقیم مانند آنچه در دو دولت روحانی و رییسی انجام می شد می تواند صورت پذیرد.
به عبارت دیگر اگر آمریکا فشار حداکثری و تهدید نظامی را بردارد مذاکره مستقیم هم محتمل است.
رئیس شورای راهبردی روابط خارجی البته هدف از خبررسانی درباره نامه را ایجاد نوعی خوش‌بینی خیالی، سردرگمی و نیز ایجاد فضای دو قطبی در کشور اعلام کرده و از رییس جمهوری آمریکا خواسته " به جای تکرار اشتباه‌های قبلی، صادقانه اصول حاکم بر یک مذاکره واقعی، یعنی اصل برابری، احترام متقابل و احتراز از تهدید و فشار را بپذیرد و بدین ترتیب، اعتماد ایرانیان را جلب کند که خواستار مذاکره‌ای عادلانه و نه تحکم و زورمداری اند."
کمال خرازی به ندرت در صحنه علنی حاضر می شود و به همین خاطر می توان گفت بدون دلیل ابراز نظر نکرده است کما این که به خاطر داریم تنها یک هفته پس از حمایت روسیه از مواضع کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و مشخصا امارات متحدۀ عربی دربارۀ جزایر سه‌گانۀ ایرانی در خلیج فارس 26 تیر 1402 در دیدار با کازوتوشی آیکاوا سفیر ژاپن در تهران، راه‌حل «اختلاف ارضی ژاپن و روسیه بر سر جزایر چهارگانۀ اقیانوس آرام» را «مذاکرۀ مستقیم بین دو کشور» دانسته بود. آن هم در حالی که مرحوم رییس جمهور سابق بر سر کار بود و بالا دست وزیر وقت خارجه موضع گرفت و همین ورود ناگهانی و غافل‌گیر کنندۀ دیپلمات کهنه‌کار به منزلۀ پاتک سیاسی به رفتار روسیه تلقی و با استقبال ایران‌دوستان و چهره‌های ملی اعم از مستقل و اصلاح‌طلب و اعتدالی رو‌به‌رو شد.
این اشاره هم خالی از لطف نیست که پیشتر تصور می شد علی لاریجانی مدیریت مذاکرات غیر مستقیم را بر عهده گیرد اما با منتفی شدن انتصاب او به دبیری شورای عالی امنیت ملی و فلسفه بافی هایی که دارد خرازی ترجیح داده شده است که با زبان دیپلماتیک آشناتر است و از گزند اهانت های رادیکال ها دور بوده است.
با توجه به احتمال نقش آفرینی سیاست مدار 80 ساله در مذاکرات غیر مستقیم و شاید در ادامه مستقیم ایران و آمریکا خالی از لطف نیست به کمال خرازی بپردازیم که پس از پایان دولت اصلاحات (84) بیشتر در پژوهش‌کدۀ علوم شناختی فعال بوده و حتی در قالب رییس شورای راهبردی سیاست خارجی هم چندان حضور رسانه‌ای نداشته است:
1. او به یک خانواده اصیل تهرانی تعلق دارد. پدرش کاسبی خوش‌نام در حوالی مسجد سید عزیز الله بازارتهران بود و خود در رشته روان‌شناسی و علوم تربیتی تحصیل کرد و به این اعتبار اکنون استاد تمام دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران است. پیش از انقلاب مدتی ناظم دبیرستان علوی بود و چهره خشک و جدی شاید میراث همان نوع آموزش و پرورش باشد. برای ادامه تحصیل روانۀ خارج از کشور شد و بعد از انقلاب به اعتبار همان تحصیلات و فعالیت در مدرسه علوی ابتدا رییس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شد.
2. در خاطرات حسن روحانی آمده که سال 1355 و در 28 سالگی وقتی با سه فرزند (و چهارمی هم در راه) عازم انگلستان بوده هر چند مشکل ویزا نداشته و برای خرید بلیت (رفت و‌برگشت به لندن: سه هزار تومان!) همین مقدار از فردی طلب داشته ولی نگران اقامت در لندن بوده و دکتر بهشتی برای آن که آسوده خاطر باشد کمال خرازی را معرفی می‌کند و می‌گوید او در لندن است و راهنمایی و کمک خواهد کرد. (همچنین دکتر سروش)
3. عباس امیر انتظام در خاطرات خود گفته در پاییز 58 نامه فراخواندن او به تهران -که منجر به بازداشت او شد- به ظاهر امضای صادق قطب‌زاده وزیر وقت خارجه را داشته و به همین خاطر اعتماد کرده وگرنه مهندس بازرگان او را به سوئد فرستاده بود تا از مهلکه دور شده باشد. بعد اما متوجه شده نامه را در واقع کمال خرازی نوشته که از زمان دکتر یزدی معاون وزیر خارجه بود و با قطب‌زاده هم نتوانست کار کند و رفت.
امیر انتظام حتی مدعی بود خرازی امضای وزیر -قطب‌زاده- را جعل کرد تا بر اساس اعتماد به او بازگردد. خرازی اما گفته است: «این ادعا که با جعل امضای آقای قطب زاده و یا در یک دعوت ساختگی ایشان را به تهران فراخوانده‌ام کذب است. زیرا اینجانب بنا بر دستور دادستان وقت انقلاب، مرحوم شهید قدوسی و براساس رویۀ معمول وزارت خارجه و مسؤولیتم به عنوان معاون سیاسی، ایشان را به مرکز فراخواندم و امضای کسی جعل نشده است.»
4. کمال خرازی یک دوره مدیریت خبرگزاری پارس را هم در کارنامه دارد. بعدتر نام آن به خبرگزاری جمهوری اسلامی تغییر کرد و اکنون با عنوان ایرنا به عنوان خبرگزاری رسمی دولت شناخته می‌شود. به همین اعتبار در دوران جنگ رییس ستاد تبلیغات جنگ شد. در دولت سازندگی هم سفیر ایران در سازمان ملل شد و در آنجا بود که محمد جواد ظریف که از جوانی کارمند محلی دفتر نمایندگی ایران بود با او همکاری کرد.
5. در پی نمایندگی دایمی جمهوری اسلامی در نیویورک و در دولت اصلاحات وزیر خارجه شد تا 16 سال وزارت طولانی علی اکبر ولایتی از 60 تا 76 پایان یابد چرا که سید محمد خاتمی مایل به ادامه همکاری با او نبود. یکی به این خاطر که ابقای او پس از 16 سال به معنی استمرار سیاست‌های گذشته بود حال آن که مُصر بود پیام تغییر را منتقل کند. دوم این که در سال 60 که آیت‌الله خامنه‌ای - رییس جمهوری وقت- او را به عنوان نخست‌وزیر معرفی کرده بود خاتمی بود که در مخالفت سخن گفت و رای مجلس را برگرداند و باعث شد به دکتر ولایتی برای نخست وزیری رأی اعتماد ندهند و پس از آن مهندس موسوی نخست وزیر شد. از طرف دیگر خاتمی در مقام رییس جمهوری باید کسی را برای وزارت خارجه برمی گزید که نظر رهبری و مجلس محافظه کار پنجم به او مثبت باشد و از این رو نتوانست کسانی چون محسن امین‌زاده را معرفی کند و بهترین گزینه همان کمال خرازی بود که تا پایان 8 سال وزیر خارجه دولت اصلاحات ماند.
6. پس از بازداشت عباس عبدی به اتهام همکاری با دولت متخاصم او و دیگر متهمان پرونده موسسه نظرسنجی آینده ( بهروز گران‌پایه و حسین‌علی قاضیان) آمریکا را دولت متخاصم ندانستند و گفتند به لحاظ حقوقی آمریکا دولت متخاصم به حساب نمی‌آید چون همچنان پیمان مودّت بین دو کشور همچنان برقرار است. ضمن این که طرف آنها نه دولت آمریکا که یک سازمان غیر دولتی بوده است. وزارت خارجه خرازی اما حاضر نشد بر این که ایالات متحده در عرف دیپلماتیک و حقوقی متخاصم به حساب نمی‌آید صحه گذارد. با مزه این که بعد‌ها در دولت روحانی به استناد نقض پیمان مودت از آمریکا شکایت شد و ایران توفیقی هم کسب کرد.
7. کمال خرازیِ عبوس در دولتی وزیر خارجه بود که رییس آن -رییس جمهور خاتمی- به چهرۀ گشاده و بیان شیرین شهرت داشت. با این حال در سال 1382 و در گرماگرم مذاکرات سعدآباد برای پیوستن ایران به پروتکل الحاقی چهره خندان او کنار جک استرا وزیر خارجه وقت بریتانیا تاریخی شد.
8. کمال خرازی به لحاظ سببی با خانواده رهبری نسبت پیدا کرده از این قرار که برادر زاده او (خواهر صادق خرازی) همسر سید مسعود خامنه‌ای (فرزند آیت‌الله خامنه‌ای) است. جالب این که نوۀ برادر او (پسر صادق) داماد سید محمد رضا خاتمی برادر رییس جمهوری پیشین -نماینده اول تهران و نایب رییس مجلس ششم- است.
وقتی صحبت از برادر او می‌کنیم منظور آیت‌الله محسن خرازی نماینده پیشین خبرگان است و به جز صادق یک پسر دیگر او نیز فعالیت رسانه‌ای داشت: محمد‌باقر که روحانی است و در حالی دبیر کل حزب‌الله یا مدیر مسؤول رونامه حزب‌الله بود -یا هنوز هم هست- که هیچ شباهت و ارتباطی با انصار حزب‌الله و جماعت فشار و پرخاش ندارد و همواره باید توضیح می داد ما حزب‌الله هستیم نه انصار حزب‌الله!
جالب است بدانیم محمد‌باقر خرازی در سال 92 کاندیدای ریاست جمهوری هم شد و می‌خواست دولت «المتقین» را تشکیل دهد. (متقین هم نه، المتقین!)
9. انتصاب آقای خرازی به ریاست شورای راهبردی سیاست خارجی از دو منظر قابل توجه بود: یکی این که دکتر ولایتی که در زمان سفارت او در نیویورک رییس او بود حالا عضو این شوراست. دوم این که تقریبا تمام اصلاح‌طلبان از سال 84 به بعد کنار گذاشته شدند و روحانی هم جز اندکی از آنان را نخواست یا اجازه نیافت بازگرداند. هر چند که وزیر دولت اصلاحات بودن را الزاما نمی‌توان به منزله اصلاح‌طلبی دانست.
10. تا قبل از سوم بهمن 1397 که خبر دیدار اعضای ستاد علوم و فناوری های شناختی با رهبری منتشر و از کمال خرازی به عنوان رییس یا دبیر آن یاد شد خیلی‌ها نمی دانستند او به جز سیاست خارجی به این موضوع هم اشتغال دارد.
با این حال موضوع علوم شناختی، ذهن است حال آن سیاست مقوله ای در ارتباط با "عین" است و باید دید آقای خرازی که از علوم تربیتی به سیاست خارجی شیفت کرد اکنون چگونه از "ذهن" در علوم شناختی به "عین" در سیاست خارجی منتقل می شود و آن "تصمیم مقتضی" چقدر مقتضی است. اگر این "مقتضی" فراتر از "مصلحت" باشد آنگاه شاهد تأثیر آن بر اقتصاد و معیشت و رفع نگرانی هم باشیم هر چند که از "مقتضی" معانی دیگر هم قابل استنباط و استخراج است.
