تینا مزدکی_فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی در ایران همواره یکی از چالش‌های اصلی کاربران، کسب‌وکارها و متخصصان حوزه فناوری بوده است. با وجود وعده‌های مختلف از سوی دولت‌های گوناگون، این محدودیت‌ها کاهش نیافته است. سیاست‌گذاران از یکسو بر اهمیت مدیریت محتوا و کنترل فضای مجازی تأکید دارند و از سوی دیگر، فشارهای اجتماعی و نیازهای اقتصادی، آن‌ها را در موقعیتی قرار داده که نمی‌توانند به‌راحتی اینترنت را به یک شبکه بسته و داخلی تبدیل کنند.
در چنین شرایطی، پرسش اصلی این است که آیا چشم‌اندازی برای کاهش محدودیت‌های اینترنتی در ایران وجود دارد؟ سینا تفنگچی، کارشناس و فعال حوزه فناوری و هوش مصنوعی، برای بررسی ابعاد مختلف این موضوع گفتگو کردیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
آینده فیلترینگ در ایران؛ گشایش یا محدودیت بیشتر؟
سینا تفنگچی در پاسخ به این پرسش که آیا اینترنت ایران به سمت یک شبکه داخلی محدودتر حرکت می‌کند، گفت: «با توجه به آمار محدودیت‌هایی که NetBlocks در سال ۲۰۲۲ منتشر کرد و همچنین نمونه‌های مشابه در سال‌های پیش از آن از یکسو و تمرکز روی شبکه ملی اطلاعات که از سال ۱۳۹۰ با هدف کاهش وابستگی به زیرساخت‌های بین المللی آغاز شده باید گفت بلی؛ این نشانه‌ها حاکی از کاهش دسترسی به اینترنت بین‌المللی و افزایش تمرکز بر روی شبکه‌های داخلی و جهتگیری به سمت یک اکوسیستم دیجیتال بومی است.»
فیلترینگ و تأثیر آن بر توسعه فناوری
تفنگچی درباره تأثیر محدودیت‌های اینترنتی بر حوزه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین گفت: «فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی تأثیر منفی بر توسعه هوش مصنوعی در ایران داشته و پژوهشگران عمدتاً به‌دلیل فیلترینگ و عدم دسترسی به منابع علمی و بین‌المللی، با چالش‌های جدی‌تری در پژوهش‌های خود مواجه بوده و محدودیت‌ها می‌تواند منجر به کاهش نوآوری و مهاجرت نخبگان شود. هم اکنون نیز دسترسی حدود ۶۵% از توسعه دهندگان به دیتاست‌های آموزشی با مشکل مواجه شده که این محدودیت‌ها هزینه آموزش مدل‌های بزرگ (مثل GPT-۳) را تا ۳ برابر افزایش می‌دهد. از طرفی دیگر نیز باید توجه داشت که الزاماً اینکه برای پژوهشگران سیاست هایی نظیر تخصیص دسترسی آزاد در نظر گرفته شود راهگشا نبوده و شکاف آگاهی و شکاف دیجیتالی در کشور را تقویت می کند.»
او در ادامه به رابطه دوطرفه میان مهاجرت متخصصان فناوری و توسعه زیرساخت‌های اینترنت اشاره کرد و گفت: «بر اساس گزارشی که دی ماه ۱۴۰۳ با عنوان "مهاجرت ایرانیان: علل و انگیزه‌ها" منتشر شد، فناوری اطلاعات و ارتباطات یکی از ۶ حوزه‌ای بود که بیشترین مهاجر را در بین نیروهای متخصص، با ۷.۸ درصد به خود اختصاص داد اما اینکه الزاماً بگوییم فیلترینگ تأثیر مستقیمی روی این مهاجرت داشته است، خیر. دلایلی نظیر درآمد و رفاه، تخصص‌گرایی به جای مدرک‌گرایی و غیره نیز در این خصوص تأثیر خود را داشته است. لکن با توجه به جنس سوال که پیرامون مسئله فیلترینگ است باید اذعان داشته باشم که بی‌شک رابطه دوطرفه‌ای بین این مهاجرت‌ها و ادامه فیلترینگ وجود دارد و هرچه محدودیت‌ها بیشتر شود، تمایل به مهاجرت نیز بیشتر خواهد شد؛ و همانطور که مستحضر هستید خروج این متخصصان منجر به کمبود نیروی کار ماهر و کاهش نوآوری در صنایع فناوری اطلاعات شده و زمینه تقویت آسیب‌پذیری‌های سایبری در کسب‌وکارها، صنایع و زیرساخت‌های ملی مختلف را فراهم می آورد.»
آیا فیلترینگ در آینده همچنان کارایی خواهد داشت؟
در پاسخ به این پرسش که آیا با ظهور فناوری‌هایی مانند اینترنت ماهواره‌ای و شبکه‌های غیرمتمرکز، فیلترینگ همچنان مؤثر خواهد بود، تفنگچی توضیح داد: «توجه داشته باشید اینطور نیست که الزاماً بگوییم با همه گیر شدن استارلینک، فیلترینگ کاهش پیدا می‌کند، چرا که متناسب راهکارهای نوین برای ارائه اینترنت آزاد، پیشرفت‌های فناورانه برای محدودسازی همان دسترسی‌ها نیز صورت پذیرفته و در تاریک‌ترین شکل ممکن نیز، همانطور که پیشتر روسیه تهدید کرده بود، می‌توان ماهواره‌های مذکور را به دلیل ورود به محدوده کشور با موشک متوقف کرد. پس اینکه بگوییم خلاف آن صورت خواهد گرفت و امکانی برای توقفش وجود نداشته است یا دیگر نمی‌توان اقدامات محدودسازانه انجام داد، به طور کامل اشتباه است.»
او همچنین درباره امکان توسعه روش‌های جدید برای دور زدن فیلترینگ گفت: «همانطور که در پاسخ به سوال پیشین نیز عرض کردم، همانقدر که پیشرفت فناوری منجر به روش هایی برای دسترسی آزاد به اینترنت می‌شود، به همان نسبت نیز پیشرفت‌هایی در زمینه مسدودسازی یا محدودسازی صورت می‌گیرد و رفع فیلترینگ به طرق مختلف آن، صرفاً به تفکر سیاستمداران حاکم باز می‌گردد نه رویه‌های فناورانه. هرچند این مهم را باید در نظر داشته باشیم که مقصود ما از آزادسازی اینترنت نیز به این معنا نیست که هیچ چیزی در هیچ کجای جهان محدود نیست و بالطبع بنا به سیاست‌هایی نظیر توجه به محتواهای آزاردهنده، محتوای ویژه بزرگسالان، محتواهای جعلی، شرایط ویژه ناآرامی‌ها در کشورها و غیره، در تمام دنیا قوانینی برای محدود یا مسدودسازی در نظر گرفته شده است؛ به دیگر سخن، باید توجه داشت که همیشه تلاش برای توازن بین امنیت و آزادی بیان ضروری است.»
سخت‌گیری بیشتر یا کاهش محدودیت‌ها؟
تفنگچی درباره آینده سیاست‌های فیلترینگ در ایران گفت: «آینده سیاست‌های فیلترینگ در ایران ممکن است به طور متناوبی تغییر کند. عواملی چون فشارهای اجتماعی و بین‌المللی، تغییرات سیاسی و اجتماعی می‌توانند تأثیرگذار باشند. در صورت افزایش فشارهای بین‌المللی، احتمال نرم‌تر شدن قوانین فیلترینگ وجود دارد، اما در عین حال ممکن است با واکنش جناح های تندرو و مخالف اینترنت که هم اکنون بخشی از قدرت را نیز در اختیار دارند با سیاست های محدود شونده همراه باشد؛ به هر روی نباید فراموش کنیم که بخشی از سیاست‌هایی که شرایط کنونی را فراهم زده حاصل تفکری بود که «دو گیگ اینترنت عامل بارداری» را پشتیبانی می‌کرد. از دولت آقای روحانی تا هم اکنون، به طرق مختلف شعارهایی در مسیر رفع فیلترینگ داده می شود؛ حتی این شعارها را از سوی دولت آقای رئیسی نیز شاهد بودیم، ولی در نهایت چه شد؟ جز فیلترینگ بیشتر اتفاقی افتاد؟ اکنون مردم نه تنها دغدغه رفع فیلترینگ دارند، بلکه با چالش‌های دیگری نظیر بسته‌های اینترنتی کم کیفیت، با حجم‌های به شدت محدود و البته گران مواجه‌اند؛ با چالش سرعت اندک اینترنت، پهنای باند محدود و غیره مواجه‌اند و از سوی دولت آقای پزشکیان نیز به صورت قابل توجهی اتفاقی را شاهد نبودیم. لذا اگر نخواهم دروغ بگویم یا شعاری سخنی به زبان بیاورم، باید بگویم اگر بنا بود گلایه و نارضایتی مردمی تأثیری در نگاه سیاستمداران داشته باشد، تا کنون شاهد اتفاقات بسیار بزرگ‌تر و قابل توجه‌تری بودیم.»
۵۸۳۲۳
