خبرگزاری مهر - گروه استانها: خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی در استان و شهر زنجان، بنا به اقلیم و جغرافیای منطقه دارای ساختار ویژه در نحوه ساخت بوده، به گونه‌ای که در نوع مصالح نیز می‌توان تفاوت‌هایی را با خانه‌های سایر نقاط کشور دید.
سه بار ویرانی؛ سهم زنجان طی ۳۰۰۰ سال
بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می‌شده است و از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه، نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.
شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری‌قمری غیرمسکونی و مخروبه بود. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه حاکم بود، این شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز شد.
از گزارش سیاحان و جهانگردان و نیز مطالعه متون تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناسی، چنین برمی‌آید که علی‌رغم قدمت ۳۰۰۰ این شهر، همه آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جدید است.
از سویی و با توجه به آنچه که به طور خلاصه بیان شد، شهر زنجان در دوره‌های مختلف بر اثر هجوم دشمن تخریب و به مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیا شده است؛ با این حال معماری اصیل زنجان همچنان با شاخص‌ها و مؤلفه‌های ناب خود شناخته شده است.
سبک معماری آذری؛ جایگاه ویژه در ساخت و ساز بناهای زنجان
بدون شک، دوره‌های مختلف تاریخی نقش چشم‌گیری در شکل‌گیری سبک‌های معماری در زنجان داشته و آمار بیانگر آن است که دوره‌های سبک خراسانی، سبک رازی و سبک آذری، دوره‌هایی بوده که هنر معماری ایران را در این منطقه تجربه کرده است.
استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی را از ویژگی‌های سبک آذری است که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است. شاخص‌ترین اثر معماری قبل از اسلام، تخت جمشید بوده و شاخص‌ترین بنای معماری بعد از اسلام نیز گنبد سلطانیه محسوب می‌شود.
کارشناسان حوزه میراث فرهنگی معتقدند که گنبد سلطانیه تأثیر شگرفی بر معماری بعد از خود داشته و این امر نیز در شکل‌گیری سلایق معماری منطقه تأثیرگذار بوده است، این در حالی است که روی دادن بلایای طبیعی و اتفاقاتی چون فتنه بابیه که برای شهر زنجان رخ داد و باعث ویرانی شهر زنجان در دفعات مختلف شده و به همین خاطر بناهای تاریخی این شهر دارای عمق تاریخی زیادی نیست.
از همه این موارد که صرف نظر کنیم، تک بناهایی که در زنجان شکل گرفته تابع اقلیم، آب و هوا و شرایط معماری منطقه بوده و بناهای تاریخی شناسایی شده در شهر زنجان شامل خانه ذوالفقاری‌ها، خدیوی‌ها، جمالی‌ها، ضیایی، باخ و مجموعه خانه باغ‌های معین و حکیمیان است.
بنای دارایی عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته، ظاهراً این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت رضاخانی تقریباً مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم از سوی دولت وقت به صورت مجموعه‌ای به اماکن و ساختمان‌های دولتی اختصاص می‌یابد که شامل عمارت دارایی در باغی معروف به همین نام، بنای دخانیات، اداره غله، انبار قند و شکر بده است.
خانه بهمنی خانه بهمنی مربوط به دوره پهلوی اول و در زنجان به نشانی خیابان امام (ره)، خیابان خواجه نصیر طوسی، کوچه توفیقی، پ ۷۸/۱، ۷۸ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شماره ۲۰۱۵۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه توفیقی از نقطه نظر سبک معماری و سیاق تزئینی، مصادیق الگوی متقارن معمول و رایج در اواخر قاجار و اوایل پهلوی ساخته شده‌اند، است. این تقارن در شیوه معماری داخلی و سبک تزئینی در نمای خارجی به نقطه اوج می‌رسد. لمبه‌کاری شده با طرح‌ها و رنگ‌های زیبا در نمای داخلی و سقف و نیز بخش‌های آجرکاری شده در طرح‌ها و موتیف‌های تزئینی متعدد، از جمله شاخص‌های معماری و شیوه تزئینی این اثر تاریخی است.
خانه خدیوی در ضلع شمال‌غربی خانه ذوالفقاری و در سمت جنوبی خیابان هفت تیر واقع شده است. نظر به اینکه هیچ‌گونه کتیبه یا نوشته‌ای که دال به زمان ساخت بنا باشد به دست نیامده و زمان دقیق ساخت بنا مشخص نیست، به همین خاطر با توجه به سبک و نوع سنگ، به نظر می‌رسد این بنا در اوایل پهلوی ساخته شده است. این عمارت به صورت دو اشکوبه ساخته شده و بنا در حال حاضر به صورت مسکونی بوده و در اختیار مالک است.
خانه حکیمیان
خانه حکیمیان یکی از خانه‌های تاریخی شهر زنجان است که در محله حق‌وردی از محلات قدیم زنجان قرار داشته و قدمت آن به اواخر دوره قاجار می‌رسد
خانه حکیمیان یکی از خانه‌های تاریخی شهر زنجان است که در محله حق‌وردی از محلات قدیم زنجان قرار داشته و قدمت آن به اواخر دوره قاجار می‌رسد و سال گذشته، این خانه در قبال مرمت و احیا به مدت ۱۰ سال به میراث فرهنگی استان برای کاربری گردشگری و فرهنگی واگذار شده است. خانه تاریخی حکیمیان زنجان از دو بنا تشکیل شده که یکی از آن‌ها متعلق به دوره مظفرالدین شاه قاجار است و مساحتی بیش از ۹۰۰ متر دارد. بنای دیگر متعلق به اواخر دوره پهلوی اول و اویل پهلوی دوم بوده و بیش از ۲۰۰ مترمربع مساحت دارد.
خانه شیخ‌الاسلام خانه در مجموعه حریم بازار واقع شده که در ضلع شرقی آن خیابان فردوسی و در ضلع شمالی مجموعه بازار تاریخی و خیابان ضیایی است. در ضلع غرب کوچه شیخ‌الاسلام و در جنوب نیز به بافت قدیمی و کوچه حسینیه منتهی می‌شود. منزل شیخ‌الاسلام به سبک خانه‌های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملات در یک طبقه کار شده است.
خانه معین این خانه در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رودخانه زنجانرود و غرب پل سردار خانه و باغ معین در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین‌التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده، بنا شده است. این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبی‌های زیبای سقف و سر ستون‌های منقوش از تزئینات شاخص این بنا است. این خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی، آب به نقاط مختلف باغ هدایت می‌شود.
عمارت ذوالفقاری این بنا در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده است که هم‌اکنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت‌هایی از آن از بین رفته است. این بنا در دو طبقه و یک سردابه ساخته شده، پلان بنا ایرانی و سبک ساختمانی آن تقلیدی از بناهای گوتیک اروپا است. این مجموعه دارای دو طبقه است. در طبقه اول قسمت اداری و حسابداری قرار گرفته و در طبقه دوم (که دارای دو راه پله است) تالارهای پذیرایی، اطاق‌های خواب، اطاق‌های نشیمن و سرویس‌های بهداشتی قرار دارد.
