خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: قطب شمال یکی از مناطقی است که هر یک از قدرت‌های بزرگ منافع خاص خود را در آنجا دنبال می‌کنند. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در سخنرانی اخیر خود ضمن تاکید بر حاکمیت روسیه در این منطقه اظهار کرد که روسیه بزرگ‌ترین ناوگان یخ‌شکن را در اختیار دارد و در حال تقویت ناوگان خود در این منطقه است. این اظهارات بیش از همه گویای تشدید رقابت ژئوپلیتیک بین قدرت‌های بزرگ در قطب شمال است.
اهمیت قطب شمال
قطب شمال یک منطقه خشکی و دریایی در دایره‌ای به عرض ۳۴/۶۶ درجه شمالی است. قطب شمال در نقطه‌ای قرار دارد که عمق آن به ۴۰۸۰ متر می‌رسد و با توده‌های عظیم شناور یخی پوشیده شده است. به طور کلی حدود جغرافیایی قطب شمال شامل سیبری، شمال اروپا، قسمت‌های گرینلند، آلاسکا و اقیانوس منجمد شمالی و همسایگان قطب، ایالات متحده آمریکا، روسیه، کانادا، نروژ و دانمارک، می شود.
هنوز میزان نفت، طلا، الماس و دیگر کانی‌های موجود در این منطقه به طور دقیق مشخص نشده است اما ناپدید شدن یخ‌های قطبی می‌تواند فرصت بهره‌برداری از ذخایر نفت و مواد کانی (الماس، طلا، نقره، سرب، مس و روی) را فراهم آورد. نفت، طلا و الماس ثروت‌هایی هستند که روسیه، کانادا، آمریکا، دانمارک و نروژ برای دستیابی به آنها با یکدیگر رقابت می‌کنند. در اواخر سال ۲۰۰۹ سازمان انرژی آمریکا اعلام کرد که قطب شمال حدود ۲۲ درصد منابع نفت جهان را در خود جای داده است.
طبق آمار تخمینی منتشر شده، ۳۰ درصد از ذخایر گازی کشف نشده جهان که پاسخگوی ۱۴ سال تقاضای گاز جهان خواهد بود، در قطب شمال قرار دارد. برخی از منابع، میزان نفت و گاز موجود در این منطقه را بیش از ۱۰ میلیارد تن و برخی دیگر، بیش از ۸۳ میلیون بشکه نفت خام تخمین زده‌اند که پاسخگوی ۳ سال نفت خام مورد نیاز جهان است. با توجه به اینکه ۸۰ درصد از تجارت جهانی روی آب انجام می‌شود، ذوب شدن یخ‌های این منطقه، راه‌های سهل‌الوصول و کم‌هزینه‌تری برای تجارت دریایی باز خواهد کرد به گونه‌ای که تا ۷ هزار کیلومتر از طول مسیر کشتیرانی میان اروپا و ژاپن و ۸ هزار کیلومتر بعد مسافت بین آمریکا و چین را کوتاه‌تر می‌کند. ویژگی دیگر این منطقه داشتن بزرگ‌ترین منبع ذخیره آب شیرین جهان است که برای همه کشورها مهم است.
رقابت قدرت‌های بزرگ در قطب شمال
از قرن بیستم اهمیت این منطقه و ادعاهای حاکمیتی بر آن توجه قدرت‌های بزرگ را به خود جلب کرده است. در حال حاضر دو کشور روسیه و آمریکا مهم‌ترین قدرت‌ها در این منطقه هستند. چین نیز در حال یافتن جای پا در این منطقه است. انرژی، امنیت و دستیابی به مسیرهای ترانزیتی مهم‌ترین زمینه‌های رقابتی قدرت‌ها در این منطقه است.
۱. انرژی
انرژی مهم‌ترین زمینه رقابت بین قدرت‌ها در این منطقه است. میدان نفتی خلیج پرودو آلاسکا مهم‌ترین میدان نفتی آمریکا در این منطقه است که در دهه ۲۰۰۰ تولیدکننده حدود ۸ درصد از نفت آمریکا بود. دولت ترامپ در سال ۲۰۲۰ در بیش از ۴۰۰ هزار هکتار در پناهگاه ملی حیات وحش قطب شمال اجازه حفاری صادر کرد. راهبرد امنیت ملی ۲۰۲۲ بر تنوع اقتصادی، گذار به انرژی سبز و حفاظت از محیط زیست تاکید کرد.
در سال ۲۰۲۴، وزارت کشور آمریکا دسترسی تجاری به ذخایر مس از طریق پارک ملی قطب شمال را رد و حفاری نفت را در نیمی از آلاسکا ممنوع کرد. منابع قطب شمال برای روسیه در راستای رسیدگی به کاهش تولید در میادین سنتی نفت و گاز و کمک به مسکو برای ارتقای استراتژی تنوع صادراتی ضروری هستند. قطب شمال عرصه جاه‌طلبی روسیه در عرصه تولید گاز طبیعی مایع است که عمیقا با سایر منافع ملی مانند توسعه مسیر دریای شمال و صنعت کشتی‌سازی در هم تنیده است.
۲. امنیت
رقابت‌های امنیتی بخش عمده‌ای از سیاست روسیه و آمریکا در قطب شمال است. سیاست آمریکا مبتنی بر یک‌جانبه‌گرایی و توافق‌های امنیتی دوجانبه است. راهبرد امنیت ملی ۲۰۲۲ نیز در این باره به افزایش قابلیت‌ها از طریق بهبود زیرساخت‌ها از جمله گسترش ناوگان یخ شکن و تقویت همکاری با متحدان قطب شمال در برابر روسیه تاکید دارد. آمریکا به ویژه به دنبال توسعه یک ساختار فرماندهی متمرکز در قطب شمال است. گورباچف در سال ۱۹۸۷ قطب شمال را به عنوان منطقه صلح و همکاری توصیف کرد. در دهه ۲۰۰۰ روسیه در پاسخ به افزایش حضور ناتو، شروع به نظامی کردن منطقه کرد.
مسکو تا سال ۲۰۱۹ حدود ۱۴ فرودگاه، ۶ پایگاه نظامی، ۱۶ بندر در آب‌های عمیق و ۱۰ پاسگاه مرزی در قطب شمال را بازسازی کرد. روسیه حتی به چین اجازه ساخت اسکله را در پنج بندر مهم در امتداد خط ساحلی قطب شمال داده است. تفاوت فاحشی در حضور نظامی بین روسیه و آمریکا در قطب شمال وجود دارد. روسیه سال‌هاست راهبرد جامعی را در این منطقه دنبال می‌کند. در حالی که آمریکا تنها دو یخ شکن اقیانوس‌پیما دارد، ناوگان شمال روسیه حدود ۱۲۰ کشتی از جمله ۴۰ یخ شکن در اختیار دارد و تا سال ۲۰۳۵ قرار است ۱۳ یخ‌شکن اتمی نیز به آن اضافه شود.
۳. مسیرهای ترانزیتی
توسعه مسیرهای تجارت دریایی از اولویت‌های اصلی قدرت‌های بزرگ در قطب شمال است. آمریکا در این زمینه به دنبال دسترسی به مسیر دریایی قطب شمال (NSR) و گذرگاه شمال غربی (NWP) است. قابلیت اجرایی فصل ناوبری در NSR از سه تا شش ماه و NWP از دو تا چهار ماه تا سال ۲۱۰۰ این امکان را برای واشنگتن فراهم می‌کند. پیش‌بینی می‌شود حمل کالا از اروپا به خاور دور از طریق NSR بتواند ۲۵ درصد سودآورتر از مسیر کانال سوئز باشد. حملات انصارالله در دریای سرخ باعث کاهش استفاده هفت شرکت بزرگ کشتیرانی از مسیر کانال سوئز شد. خشکسالی شدید در پاناما نیز باعث کاهش ۳۰ درصدی تجارت از نوامبر ۲۰۲۳ شد.
این چالش‌ها نیاز به مسیرهای کشتیرانی جایگزین را برجسته کرده و مسیرهای قطب شمال را به طور فزاینده‌ای مهم کرده است. در مقابل، روسیه توسعه قطب شمال را به ویژه از مسیر دریایی قطب شمال در اولویت قرار داده است. در سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۱۱ دکترین قطب شمال روسیه بر ایجاد بنادر جدید، تاسیسات گمرکی و پست‌های بازرسی دریایی در امتداد خط ساحلی قطب شمال متمرکز شد. ولادیمیر پوتین بر اهمیت استراتژیک این مسیر دریایی تاکید کرده است. برنامه توسعه روسیه برای توسعه این مسیر تا سال ۲۰۳۵ شامل ۱۹ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری زیرساختی است.
در عین حال موضوعی که نگرانی آمریکا را برانگیخته است، همکاری‌های روسیه و چین در این منطقه است. از چین به عنوان کشور نزدیک قطب شمال یاد می‌شود. چین در سال ۲۰۱۸ توافقنامه‌ای برای سرمایه‌گذاری در تاسیسات صادرات گاز طبیعی آلاسکا امضا کرد. در سال ۲۰۱۹، شرکت‌های چینی ۱۰ درصد (۵.۶ میلیارد دلار) از یک شرکت تولیدکننده گاز طبیعی روسیه را خریداری کردند.
آیریس فرگوسن، معاون دستیار وزیر دفاع آمریکا در امور قطب شمال و مقاومت جهانی در دسامبر ۲۰۲۴ افزایش سطح همکاری نظامی بین روسیه و چین را نگران کننده خواند و گفت: «می‌بینیم که روسیه بر قطب شمال تمرکز دارد. این بخشی از محاسبات امنیتی آنها در مقابل ایالات متحده و ناتو است. با وجود فرسایش در اوکراین، آنها به شدت بر قطب شمال متمرکز شده‌اند.» رویکرد بازدارنده آمریکا در قبال روسیه در این منطقه شامل دو موضوع مهم است؛ اول انجام مانورهای نظامی و دوم افزایش همکاری دیپلماتیک با نروژ، سوئد، کانادا، گرینلند (دانمارک)، ایسلند و فنلاند. فرگوسن در این باره گفت: «این کشورها یک مزیت استراتژیک و منحصر به فرد برای آمریکا دارند زیرا از مرز روسیه تا تنگه برینگ امتداد می یابند. این‌ها هفت شریک همفکر هستند که به طرز باورنکردنی توانایی نظامی دارند و همسویی ژئواستراتژیک سنگینی با ما دارند.»
نتیجه
اظهارات پوتین در مورد قطب شمال نشان می‌دهد که فضاهای رقابتی بین قدرت‌های بزرگ در حال گسترش به مناطقی است که تاکنون کمتر به آنها توجه شده است. آب شدن یخ‌های قطبی و افزایش قابلیت استحصال منابع انرژی اهمیت زیادی به این منطقه بخشیده است. به علاوه با توجه به ناامنی موجود در مسیرهای کریدوری موجود، قدرت‌های بزرگ به مسیرهای موجود در قطب شمال از جمله مسیر دریایی قطب شمال و گذرگاه شمال غربی به عنوان مسیرهای انتقال کالا در آینده می‌نگرند.
سجاد مرادی کلارده؛ پژوهشگر روابط بین‌الملل
